Ogólna teoria filcacji

„Małżeństwo mi się coś filcuje”- powiedział ze smutkiem Grześ L. z Malborka, autor błyskotliwych powiedzonek powtarzanych potem latami przez znajomych. „Co to znaczy filcuje?”- zapytałam zdumiona. „Pomyśl o kapeluszu, który się sfilcował. Niby jest ale właściwie jakby go nie było. Leży sobie w szafie, ale nie nadaje się do użytku”- wyjaśnił Grzegorz.

W chwili gdy rozmawialiśmy z Grzesiem dzięki reformie Balcerowicza sfilcowały się właśnie oszczędności większości Polaków, (formalnie pozostały na kontach ale zupełnie bez wartości nabywczej), więc jego metafora wydawała mi się wyjątkowo nośna. Jeżeli się dobrze zastanowić, wszystko na świecie ulega sfilcowaniu. Właśnie sfilcowaniu a nie unicestwieniu. Weźmy wielkie idee. Przecież te idee nie zanikły, nie wyginęły jak dinozaury, których ślady można znaleźć tylko w wykopaliskach. Dawne idee są obecne w naszym życiu, ale sfilcowane podobnie jak źle używany czy źle przechowywany kapelusz. I faktycznie były źle używane. Służyły, jak na przykład idea sprawiedliwości społecznej, jako pretekst do prześladowania i mordowania ludzi. Takie sfilcowane idee, są przechowywane w zbiorowej świadomości, jak sfilcowany kapelusz babci w starej szafie. Czasami ktoś je wydobywa na światło dzienne. Najczęściej w złych intencjach.

Proces filcowania jest zgodny z zasadą wzrostu entropii. Weźmy zbiór cząsteczek , w którym pojawiło się lokalne zaburzenie. Na przykład cyklon. Po pewnym czasie temperatura i ciśnienie ulegną wyrównaniu, dostosują się do średniej. Zgodnie z terminologią Grzesia cyklon się sfilcował. Cząsteczki są niby te same, ale znikła ich nadrzędna organizacja. Podobnie kapelusz - był niecodziennym kształtem, wysoce zorganizowaną strukturą, a zamienił się w zbity pilśń nadający się co najwyżej do pastowania podłogi.

Filcowaniu podlega przede wszystkim kultura. Motorem kultury są różnice- w tym różnice społeczne- i związane z tym napięcia i emocje. Powtórzę, choć to banał, że wyrazem pionowej hierarchii wartości były w architekturze strzeliste mury gotyckich katedr. Współcześnie kultura się uśrednia, homogenizuje. Mury romańskiego kościoła zostają najpierw wzbogacone o gotyckie przypory, potem instaluje się barokowe ołtarze, a wreszcie wiesza w kościele malowidła współczesnych, a czasem nawet odpustowych malarzy. W ten sposób budynek kościoła staje się eklektyczny. To znaczy bezstylowy. Jego architektura się po prostu sfilcowała. Rozwinęła się w kierunku wzrostu entropii czyli w kierunku chaosu informacyjnego. Ten budynek niczym się nie różni od setek innych kościołów.

Z eklektyzmem w sztuce sakralnej koresponduje ekumenizm religijny. Ekumenizm to nic innego niż -tym razem w pełni świadome- filcowanie czyli zbijanie w jedno religii. Jak słusznie jednak zauważył Leszek Kołakowski, ten kto uważa wszelkie kultury czy religie za równowartościowe faktycznie nie ceni żadnej, traktuje je jak folklor. Nie przyszłoby nam na przykład do głowy kruszyć kopii w obronie krakowiaka czy góralskiego. Każdy taniec ludowy jest dla nas jednakowo ładny, bo żaden tak naprawdę nas nie obchodzi. Inaczej mówiąc -jeżeli ktoś twierdzi, że wszystko ma dla niego tę samą wartość oznacza to, że nic nie ma dla niego wartości. Jest jak aluminium w punkcie skupu, które – jeżeli ktoś chce – może sobie nazwać nawet białym złotem.

Filcuje się kultura, filcują się lub są filcowane religie. Przede wszystkim jednak filcuje się społeczeństwo. Staje się zbiorem ludzi bez właściwości, nierozróżnialnych niezdolnych do stworzenia wyrazistej struktury. Zbiorem anonimowych cząstek, których uśrednione zachowania opisuje statystyka.

Chyba to miał na myśli Marks twierdząc, w opozycji do Hegla, że historia powtarza się jako farsa (cytuję: ”Hegel powiada gdzieś, że wszystkie historyczne fakty i postacie powtarzają się, rzec można, dwukrotnie. Zapomniał dodać: za pierwszym razem jako tragedia, za drugim jako farsa”). I to miał również na myśli Francisco Fukuyama głosząc "koniec historii". Fukuyama wierzył w zwycięstwo gospodarki rynkowej czyli "demokracji ekonomicznej" nad wszelkimi ideologiami, które dotąd napędzały historię. Pomylił się jak wszyscy inni, którzy bezskutecznie usiłowali zaprząc zło w służbę dobremu, to znaczy stworzyć system, w którym suma ludzkich egoizmów i nieprawości będzie służyła powszechnemu dobru. Prawdopodobieństwo tego jest porównywalne z prawdopodobieństwem, że chaotycznie poruszające się cząsteczki wody w jeziorze wyrzucą przypadkiem, na sporą wysokość, spoczywający na dnie kamień.

Obok filcowania zgodnego z prawami przyrody, to znaczy ze strzałką czasu wyznaczaną przez wzrost entropii należy odnotować filcowanie celowe. Celowe filcowanie idei odbywało się przez dodawanie do pojęć i terminów  określenia. I tak demokracja stawała się demokracją ludową , sprawiedliwość - sprawiedliwością społeczną, a moralność - moralnością socjalistyczną. Tak jakby ktoś, komu nie wystarcza, że kapelusz babci sam z biegiem czasu się sfilcuje, dodatkowo czyścił sobie nim buty.

Złośliwi twierdzili, że za czasów realnego socjalizmu sprawiedliwość społeczna miała tyle wspólnego ze zwykłą sprawiedliwością co krzesło elektryczne ze zwykłym krzesłem. Nikt rozsądny przecież nie wierzył, że komunistyczny establishment faktycznie troszczy się o sztandarowy lud pracujący miast i wsi. Tym bardziej trudno uwierzyć, że współczesna lewica troszczy się o cokolwiek poza własnym interesem. Wrażliwość społeczna to pojęcie całkowicie sfilcowane choć zbyt często używane. Niestety nie ono jedno. Sfilcowały się nawet pojęcia prawicy i lewicy. Tak jak za czasów realnego socjalizmu używa się ich z dodatkowym, wyjaśniającym przymiotnikiem. Czy na przykład lewica kompradorska, czyli popłuczyna nurtu trockistowskiego, zajmująca się, zamiast realnymi problemami robotników, prawami mniejszości seksualnych, może być utożsamiana z lewicą?

Można powiedzieć, że borykamy się z rzeczywistością mając do dyspozycji całkowicie sfilcowane narzędzia intelektualne.
Tekst drukowany w ostatnim numerze "Warszawskiej Gazety"