Kto ma instytucje, ten ma władzę. Czas na nowe zasady

Instytucje są jak szkielety. Gdy się je rozmiękcza, państwo się ugina

Po ośmiu latach brutalnego demontażu instytucji państwowych wydawało się, że czeka nas odbudowa. Oczekiwanie było proste: przywrócić państwu równowagę, oddzielić urzędy od partii, zapewnić obywatelom jawność i przewidywalność.

Rzeczywistość okazała się bardziej cyniczna. Po pół roku nowej władzy już wiemy: reforma państwa nie przyszła — przyszła rotacja wpływów. Nie odbudowano zaufania do instytucji. Po prostu wymieniono ich zarządców.

PiS to nie wyjątek — to symptom. Ale PO nauczyła się mechanizmu szybciej

Nie ma wątpliwości, że PiS przejmował instytucje państwa z bezprecedensową bezwzględnością. Obsadzanie Trybunału Konstytucyjnego, zniszczenie niezależności prokuratury, partyjne sterowanie mediami publicznymi, to były działania jawnie sprzeczne z konstytucyjną wizją państwa.

Ale problem zaczyna się tam, gdzie nowa władza nie odbudowuje reguł, lecz przejmuje aparat państwa dla własnych celów. Zamiast uczciwej rekonstrukcji, doszło do politycznej zemsty, opartej na tym samym myśleniu: „teraz nasze”. W spółkach skarbu państwa pojawiły się „nasi”, w mediach publicznych – „nasi”, w prokuraturze zaczęły się czystki. Uzasadnienie? „Przywracamy praworządność”. Ale mechanizm pozostał ten sam: kto kontroluje instytucje, ten pisze reguły gry.

To nie reforma. To kontynuacja patologii w innym garniturze.

Odświeżanie twarzy, nie zasad. Demokracja potrzebuje reguł, nie retoryki

Prawdziwa odbudowa państwa nie polega na wymianie ludzi, ale na przywróceniu reguł działania, które są niezależne od tego, kto dziś rządzi. To:

- jawność procedur,

- przewidywalność nominacji,

- stabilność urzędów,

- i otwartość na obywatelską kontrolę.

Tymczasem nawet tam, gdzie nowa koalicja zapowiadała mechanizmy naprawcze, dominują działania ad hoc: nocne ustawy, rozporządzenia bez debaty, decyzje podejmowane w cieniu kamer. Nie odbudowano zaufania — zbudowano nowy układ.

Słabość instytucji to nie tylko kwestia ludzi. To strukturalny problem zależności

Dlaczego instytucje publiczne tak łatwo się zawłaszcza? Bo są słabe strukturalnie. Uzależnione od decyzji finansowych rządu, zależne od ministerstw, często bez budżetowej autonomii. Jeśli szef urzędu wie, że jego budżet może być obcięty decyzją polityczną, nie będzie niezależny, choćby miał najlepsze intencje.

W tym sensie nawet najbardziej niezależna komisja, prokuratura czy rada może zostać wyciszona przez strach ekonomiczny. Władza, która rozdziela środki, nie musi niczego łamać, wystarczy, że nie przyzna środków. Tak wygląda miękki szantaż instytucjonalny.

Za tą słabością kryje się głębszy problem — logika państwa długu

Wszystko to prowadzi do jednego pytania: dlaczego państwo w ogóle działa w taki sposób? Dlaczego budżety są uznaniowe, zależne od polityki, nieprzewidywalne? Odpowiedź nie leży tylko w złych intencjach. Leży w systemie, który napędza zależności finansowe i wymusza rywalizację o zasoby.

Polska, jak większość państw współczesnych, funkcjonuje w systemie, gdzie pieniądz powstaje przez zadłużenie, a budżet publiczny jest trwale uzależniony od wpływów z podatków, długu i wzrostu PKB. To oznacza, że cała architektura państwa opiera się na zasadzie:

Nie jesteś niezależny – jesteś zależny od tego, kto trzyma kran z pieniędzmi.

To właśnie ten fundamentalny układ sprawia, że niezależne instytucje są fikcją – bo niezależność nie może istnieć tam, gdzie brakuje suwerenności finansowej.

Nie wystarczy przywrócić stan sprzed PiS. Trzeba stworzyć coś nowego

Dlatego prawdziwa reforma państwa nie może polegać tylko na rotacji kadrowej. Potrzebujemy nowej wizji instytucjonalnej, w której:

- reguły są silniejsze niż ludzie,

- jawność staje się podstawą działania,

- kontrola obywatelska nie jest ozdobą, lecz zasadą,

- a finansowanie nie służy wymuszaniu lojalności, tylko zapewnieniu stabilności.

To wymaga również rozmowy o systemie pieniądza. Bo dopóki państwo będzie działać w logice długu, spłacalności i rywalizacji o środki, każda władza, niezależnie od szyldu, będzie próbowała zawłaszczać instytucje. Bo tylko tak da się w tym systemie rządzić skutecznie.

Kto kontroluje państwo, ten kontroluje reguły. Ale kto kontroluje pieniądz, ten kontroluje wszystko

Ten wpis nie kończy się konkluzją, to raczej zaproszenie do kolejnych pytań. Jeśli nie chcemy już więcej „naszych ludzi” na „ich miejscach”, musimy zmienić sposób funkcjonowania państwa jako całości.

A to oznacza, że rozmowę o naprawie instytucji trzeba zakończyć rozmową o tym, jak przestać opierać wspólnotę na długu, uznaniowości i strachu. Bo tylko wtedy państwo przestanie być łupem, a stanie się dobrem wspólnym.