Jak Jan Olszewski „wstąpił” do masonerii

Po śmierci premiera Jana Olszewskiego (zmarł 7 lutego 2019), pierwszego niekomunistycznego premiera Polski po 1939 roku, wybranego w wyniku pierwszych całkowicie wolnych wyborów w 1991 roku, internet zalany jest nie tylko wspomnieniami, ale i licznymi omyłkami i nieporozumieniami. Poniżej publikuję fragment książki-rzeki Ewy Polak-Pałkiewicz pt. Prosto w oczy; jest to rozmowa z Janem Olszewskim; w przytoczonym fragmencie wyjaśnia on sprawę sławnej opozycyjnej loży masońskiej, która tak niepokoi wiele osób. Wytłuściłam istotne fragmenty tekstu.
Opozycja i masoni
Odcinek I
„– Jan Józef Lipski w dość powszechnym mniemaniu odgrywał ważną – może kluczową – rolę przy odrodzeniu masonerii w Polsce, której członkiem był od 1961 roku. Już w roku następnym, po ustąpieniu Wielkiego Mistrza Loży „Kopernik” Mieczysława Bartoszkiewicza, został jej przewodniczącym. Tę funkcję pełnił w latach 1962-1981 i 1986-88.
Jan Olszewski - Myślę, że całą sprawę wiązania działalności masonerii w Polsce z osobą Lipskiego, a poprzez jego osobę, z Klubem Krzywego Koła, należy wreszcie zdemistyfikować. Mogę coś o tym powiedzieć, bo byłem świadkiem wydarzeń stanowiących przyczynę powstania tego problemu.
Otóż środowisko, które przejęło wiosną 1956 roku Zarząd Klubu Krzywego Koła, to była grupa ludzi, których związała przyjaźń o specyficznym podłożu. Przyjaźń i wzajemne zaufanie wynikało w znacznej mierze stąd, że byli to wszystko ludzie wywodzący się ze środowiska poakowskiej konspiracji. Mówię o ludziach w Klubie najbardziej aktywnych. Całe to środowisko było w istocie rzeczy ciągle ośrodkiem stale w jakiś sposób konspiracyjnym i konspirującym. Istotne były tu pewne nawyki i doświadczenia czasu okupacji hitlerowskiej, ale i pewne urazy okresu stalinowskiego. Wtedy już to środowisko nie konspirowało sensu stricto, ale samo utrzymywanie koleżeńskiej i intelektualnej więzi było traktowane w tamtym czasie, jako rodzaj antypaństwowej konspiracji. I niewątpliwie dla całej tej grupy (w której byli m.in. Czesław Czapów, Jan Józef Lipski, Mieczysław Sroka, Wacław Makarczyk) to by się skończyło procesem, gdyby nie śmierć Stalina i odwilż, która przecięła wszczęte już śledztwo. To doświadczenie rzutowało na okres następny. W miarę jak po politycznym „trzęsieniu ziemi” w 1956 roku system się stabilizował, było widać, jak to mówiliśmy wówczas, że „nowe wraca”, trzeba się było liczyć z tym, że nastąpi próba likwidacji Klubu i próba wyciągnięcia z tego dalej idących konsekwencji. Pierwszym alarmem była sprawa naszej koleżanki Hanny Rewskiej, uczestniczki zamachu na Kutscherę, która została aresztowana na przełomie lat 1957/58, w związku z przewożeniem materiałów dla paryskiej „Kultury”. Jej sprawa karna toczyła się długi czas, zanim została wreszcie umorzona. (...) Po pewnej przerwie znów zaczynała się aktywność władz bezpieczeństwa wokół nas. W 1961 albo pod koniec 1960 roku po raz pierwszy stanęła w ogóle sprawa dalszego istnienia naszego Klubu. Toczyły się na ten temat skomplikowane pertraktacje formalnie na poziomie Wydziału Kultury Dzielnicowej Rady Narodowej, ale faktycznie było wiadomo, że są to pertraktacje z czynnikami partyjnymi i to wysokiego szczebla.
Ostatecznie przekazano nam decyzję, że Klub może istnieć i działać dalej, ale pod warunkiem, że do Zarządu zostaną wprowadzone osoby partyjnego zaufania: prof. Włodzimierz Brus i Jerzy Duracz, syn znanego przed 1939 rokiem komunistycznego obrońcy, zamordowanego przez gestapo. Na Duracza była po naszej stronie zgoda. Był on wcześniej członkiem Klubu, jakkolwiek wywodził się z innego środowiska. Był oficerem AL, został aresztowany i w związku z tzw. odchyleniem „prawicowo-nacjonalistycznym” siedział przez kilka lat [w okresie stalinowskim – przyp. TB]. (...) Gorzej było z Brusem, który nigdy w Klubie przedtem nie bywał, natomiast wiadomo było, że to dawny oficer informacji wojskowej czy też bezpieki – tak się zaczynała jego kariera w „Polsce Ludowej”. (...) Ostatecznie przyjęto, że trzeba będzie ich obu tolerować na posiedzeniach zarządu, prowadząc równocześnie po cichu własną działalność. (...) Brus wycofał się. (...) Mieliśmy jednak świadomość, że prędzej czy później do sytuacji konfliktowej dojdzie. To się w pewnym sensie ułożyło. (...)
Wtedy narodził się pomysł, aby na potrzeby kontynuowania tej działalności – działalności w gruncie rzeczy głownie intelektualnej (...) – stworzyć, gdy dojdzie do rozwiązania Klubu, ośrodek, który będzie poza tym starał się organizować obronę oskarżonych, albo nieść pomoc dla nich samych, czy dla ich rodzin. Najpierw powstały źródła finansowej dla tej działalności, zadeklarowane najpierw przez Melchiora Wańkowicza, a później przez Jana Wolskiego. On postanowił razem z żoną, że cały majątek, pieniądze pochodzące głównie z Nagrody Jurzykowskich [emigracji z USA – TB]– dzisiaj to śmieszna suma, około 5 tys. dolarów, ale wtedy, ze względu na specjalny przelicznik, to były bardzo znaczne pieniądze – przeznaczają (...) na ten rodzaj działalności.
Pomysłodawcą formuły, w jakiej będzie można prowadzić albo raczej kamuflować naszą działalność – nie był sam Wolski. (...) On był przed wojną członkiem loży wolnomularskiej „Kopernik”. Nie ukrywał tego i nawet w wąskim gronie często o swojej działalności opowiadał. Do momentu rozwiązania lóż masońskich w 1938 roku był sekretarzem loży „Kopernik”.
Ale pomysł wykorzystania loży wolnomularskiej jako kamuflażu dla kontynuowania przynajmniej niektórych wątków działalności Klubu w konspiracji, także po jego spodziewanym w nieodległej przyszłości zdelegalizowaniu, narodził się w naturalny sposób poprzez nawiązanie do pewnych wzorów, zaczerpniętych z naszej historii z XIX wieku. [spisek Łukasińskiego, Liga Polska]. (...) Dowiedziałem się o tym pomyśle od Juliana Kulskiego, zastępcy Stefana Starzyńskiego we wrześniu 1939 r., (...).
Nie pamiętam już dzisiaj, czy koncepcja ta zaczęła być realizowana jeszcze przed, czy już po aresztowaniu Anny Rudzińskiej. Był to już – w najlepszym razie – wyraźnie końcowy okres działalności KKK, kiedy liczyliśmy się z możliwością podjęcia w każdej chwili policyjnych represji.”
Opozycja i masoni
Odcinek 2
 „Jan Olszewski: Pierwsze kroki w tej sprawie podjęli dwaj członkowie Klubu: prof. Jan Wolski i jego przyjaciel – przedwojenny burmistrz Płocka i działacz PPS, Stefan Zbrożyna, również dawny członek masonerii, a po wojnie wieloletni więzień polityczny. To były dwie osoby, które wiedziały o co chodzi.

• EPP: Wiedziały o co chodzi w tym sensie, że wiedziały, jak się to robi?

Jak się robi, i wiedziały do czego to teraz ma posłużyć. Jak wiadomo, masoneria polska zawiesiła swoją działalność w 1938 roku, po dekrecie Prezydenta RP. Powojenne próby odwieszenia, czy wznowienia działalności, które były podejmowane w latach 1946-47 z inspiracji czynników partyjnych (...) nie powiodły się. Przynajmniej takie było przekonanie Wolskiego i wolnomularzy z jego kręgu.

• EPP: Istnieje jednak pogląd, że masoneria przedwojenna nie dala się tak od razu rozwiązać, zeszła głębiej do podziemia.

- JO: (...) Rozporządzenie Prezydenta RP było respektowane. [Wolski] przypisywał to temu, że w Wielkiej Loży Narodowej, czyli w organie kierowniczym tzw. polskiej prowincji, przeważali ludzie, którzy się w masonerii znaleźli z delegacji Piłsudskiego. (...) Kierownictwo było więc tam zdominowane przez ludzi, którzy wywodzili się z kręgu piłsudczykowskiego, a poza tym, byli związani nie tyle więzami masońskimi, ile lojalnością wobec swego przywódcy. (...) Po 1926 roku [Wielki Mistrz] Stanisław Stempowski podjął decyzję o zawieszeniu. Uczynił to pod wpływem nacisku ludzi ze środowiska piłsudczykowskiego. Zajmowali oni przeważnie eksponowane stanowiska państwowe. (...)
            W każdym razie taka była geneza pomysłu. On został zrealizowany w ten sposób, że większość członków zespołu, który w Klubie Krzywego Koła był faktycznie odpowiedzialny za jego działalność, taką formułę przyjęła. Była ona realizowana poprzez zewnętrzny rytuał, nawiasem mówiąc w swoich formach dość zabawny. No, ale - jeżeli już, to od czasu do czasu trzeba było te spotkania w tej formule odbywać. Byliśmy przekonani, że jeżeli nawet to zostanie zauważone przez władze, a trzeba się było liczyć, że zostanie zauważone, to bardzo utrudni, jeżeli nie zastopuje działania represyjne wobec grupy, która będzie miała taką wolnomularską legitymację.

• EPP: Skąd się brało to założenie? Czyżby komuniści uznawali, że loża masońska, z definicji, nie może im w niczym zagrażać?

- JO: Ta formuła była dla nich wyjątkowo niezręczna. Oni twierdzili, że jedynie endecka mistyfikacja, czy endeckie przewrażliwienie może produkować tezę o zagrożeniu z tej strony. (...) W oficjalnej propagandzie PRL niewątpliwie takie nastawienie istniało.
Pełne powodzenie miał zapewnić ruch, jaki Wolski wykonał wspólnie z Zbrożyną – mianowicie poprosił o udział pięciu przedwojennych wolnomularzy mających stopień mistrza. W większości byli to profesorowie Politechniki, bardzo starzy ludzie. (...) Profesor Samotycha, drugą Luce-Buerk, bliski współpracownik Piłsudskiego, członek Organizacji Bojowej PPS z 1905 roku, uczestnik zamachu pod Bezdanami. (...) Wolski nakłonił ich do formalnego wznowienia działalności loży „Kopernik”. (...) Oni mieli [potrzebne] tytuły, czy szczeble wtajemniczenia i można było dokonać takiego formalnego aktu wznowienia działalności loży. Żadna z tych osób, poza Wolskim i Zbrożyną, w dalszych działaniach nie brała udziału. One zostały formalnie przeniesione na grono ludzi działających w Klubie Krzywego Koła. Dopóki zresztą działał Klub KK, w zasadzie formą zebrania loży (...) posługiwać się nie było potrzeby. (...)
Żeby ona na zewnątrz była wiarygodna, wymagała udziału kogoś, kto będzie w najlepszej wierze stwarzał sytuację osłony. (...) Wolski wciągnął w to i uczynił sekretarzem [loży] Tadeusza Gliwica, przedwojennego członka masonerii, bardzo młodego wtedy człowieka. (...) Gliwic nie mógł być człowiekiem naszego zaufania, (...) był działaczem Stronnictwa Demokratycznego [przybudówka PZPR dla wykształconych – przyp. TB], kimś z zupełnie innej parafii niż pozostali uczestnicy tej imprezy. Całe założenie polegało na tym, że on pełnił rolę jakby rzecznika dobrej wiary i jednocześnie alibisty (...), on był autentycznie zaangażowany w oficjalny establishment PRL.
Korzystaliśmy z formuły takich spotkań jeszcze w latach 70. Potem już nikt nie miał do tego głowy – po akcji konstytucyjnej powstał KOR, później Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela. To były półjawne czy całkowicie jawne formuły działalności opozycyjnej i nie warto już było zawracać sobie głowy tworzeniem takich form osłonowych. Była próba powrotu do tej formuły w okresie stanu wojennego.

• EPP: Czy w sensie formalnym również, czy loża ostała uśpiona?

- JO: Nie,  nikomu to nie przychodziło do głowy. Formuła wygasła (...). A czy później posłużyła do podtrzymania, czy formalnego odtworzenia loży „Kopernik”? Myślę, że zrobili to ludzie z zupełnie innego kręgu i zupełnie innego pokolenia.
[Jeżeli chodzi o Lipskiego] odmówiłem mu udziału w (...) odbudowywaniu PPS. Uważałem to za absurd, który będzie prowadził do katastrofalnych skutków i kompromitacji. (...) Całkowicie miałem rację.”
Fragmenty zaczerpnęłam z książki Prosto w oczy.  Z Janem Olszewskim rozmawia Ewa Polak-Pałkiewicz. Inicjatywa Wyd. ad astra, Warszawa 1997
Skróty dokonane dla celów publikacji na portalu Salon24.pl, skąd została w 2011 roku usunięta.