„Socrealizm”

Zainteresowaniem przeczytałem wpis o „Lawinie”, a także komentarze do niego.

Niezależnie od oceny ludzkich charakterów moją uwagę zwróciły odniesienia od „socrealizmu” jako kierunku w sztuce i zestawianie go z innymi kierunkami.

Mam zasadnicze zastrzeżenia czy tak zwany „socrealizm” był w ogóle jakimkolwiek kierunkiem sztuki. Nie jestem ani historykiem sztuki ani literaturoznawcą, a tylko odbiorcą, jednym z tych, do których sztuka jest adresowana. Znane mi historyczne prądy kulturalne i szkoły twórcze wywodziły się zawsze z jakiegoś poglądu na świat samych twórców. Istniały wprawdzie zawsze sztuki dworskie służące władcom, ale osadzone w kanonach wypracowanych przez samych twórców, nawet „Empire” sztuka epoki napoleońskiej nie była dyktowana przez cesarza Francuzów.

W odróżnieniu od wszystkich innych kierunków historycznych dzieła socrealizmu były rezultatem nakazu samego Stalina lub jego politruków wykonywanego według nienaruszalnych reguł.

Moje pierwsze zetknięcie się z tego rodzaju produkcją miało miejsce w pierwszych miesiącach sowieckiej okupacji na Kresach Wschodnich. Pomijam wrzaskliwą propagandę w postaci ochrypłej muzyki z megafonów, ordynarnych plakatów i bzdurnych filmów wyświetlanych wprost na ulicy, ale nasz nauczyciel rysunków, prawdziwy malarz, chyba obowiązkowo, zaprowadził nas na wystawę radzieckiego malarstwa. Pełno tam było stachanowców, tęgich kołchoźnic i dzielnych bojców. Nie trudno odgadnąć, że w zestawieniu z ponurą rzeczywistością wyglądało to mocno rażąco, nasz profesor ocenił to dość krótko: - to nie jest malarstwo – to tylko ilustracja.

Odnoszę wrażenie, że właściwie było to zupełnie obojętnie czy było to malowane czy też po odpowiednim upozowaniu – fotografowane.

Myślę ze tego rodzaju ocenę można odnieść do całego zjawiska „socrealizmu”, który posługiwał się tylko narzędziami sztuki dla celów najprymitywniejszej propagandy.

Tak się złożyło, że dwaj najwięksi zbrodniarze ludzkości byli niewydarzonymi artystami – Hitler – malarzem, a Stalin – poetą. Gdyby mieli choć odrobinę talentu nie przerzuciliby się na inne zajęcia i ludzkość może uratowałaby się przed największą zbrodnią w dziejach.

Obydwaj jednak po dojściu do władzy przypomnieli sobie o swoich młodzieńczych zakusach i postanowili osobiście wpływać na kształt sztuki.

Hitler ograniczył się do dzieł plastyki i architektury, Stalin natomiast nie odpuścił żadnej dziedzinie. Efekt był oczywisty, dyktatu stalinowskiego nie wytrzymali nawet najzagorzalsi entuzjaści bolszewizmu z Majakowskim na czele nie mówiąc już o Achmatowej, Bułhakowie czy nawet Gorkim.

Produkty „socrealizmu” mają współcześnie tylko jedno znaczenie, są miarą upadku moralnego i intelektualnego.

I taki chyba był cel wymuszania na autentycznych twórcach produkowania tego rodzaju dzieł. Była to demonstracja na użytek szarych ludzi – widzicie jacy ludzie nam służą i wy nie musicie się wstydzić.

Przypomina mi to fragment przesłuchań w UB, kiedy po przejściu przez łapska zwykłych oprawców przesłuchiwał mnie jakiś wyższy rangą ubek pozujący na inteligenta. Zwrócił się do nawet per „pan” – nie chce pan z nami współpracować, bo wydaje się panu, że to nie wypada, zapewniam pana, że zmieniłby pan natychmiast zdanie gdybym panu ujawnił, jacy ludzie z nami współpracują.

I szczerze mówiąc nie produkty, ale postawa artystów, o których znaczeniu dla polskiej kultury wiedziało się, były najbardziej deprymujące.

Na całe szczęście byli tacy, którzy nie dali się złamać lub po prostu kupić, nie mówię o tych, którzy pozostali na emigracji, ich sytuacja była znacznie łatwiejsza mimo niekiedy ciężkiej doli, ale powinno się dziś szczególnie zaznaczyć rolę tych, którzy po conradowsku –pozostali wierni sobie z Herbertem na czele, który dla mnie i chyba nie tylko dla mnie, jest największy nie tylko dla swego talentu, ale dla zgodności z nim swojej postawy moralnej.

Tak się w naszej historii złożyło, że w czasach niewoli polska sztuka z literaturą na czele była niemal bez wyjątku przewodnikiem narodu w walce o niepodległość, chociaż niektórzy najwybitniejsi przedstawiciele unikali bezpośredniego narażania się osobistego. W odróżnieniu od nich twórcy mojego pokolenia w znakomitej większości zachowali zgodność dzieła z osobistą postawą aż do ofiary życia włącznie.

Ci, którzy ocaleli po wojnie powinni byli o tym pamiętać i wprawdzie nikt nie zmuszał ich do ofiar, ale przynajmniej mogli trzymać się zasady, że „jeżeli nie wiemy jak się zachować to przynajmniej należy zachować się przyzwoicie”.

Niestety w wielu przypadkach zabrakło nawet i tego.

Dzieła sztuki mają to do siebie, że pozostają nawet w oderwaniu od ich twórców, w omawianych przypadkach przeniewierstwa, tak je najlepiej potraktować ignorując podłe życiorysy.