Najstarsza konstytucja w Europie

Świętując rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja zapominamy, że jej powstanie nie mogłoby się odbyć, gdyby nie mająca kilkaset lat polska tradycja parlamentarna. Korzenie jej sięgają wieku XIV, a ukoronowaniem jej była ustawa sejmu radomskiego w 1505 r., zwana konstytucją „Nihil Novi”. Jej zatwierdzenie przez króla Aleksandra I stworzyło niespotykane w dziejach Europy państwo – republikę szlachecką, która nawiązywała wprost do rozwiązań rzymskich. Kult Rzymu, jego praw, kultury i języka zaszczepiony został młodzieży szlacheckiej studiującej we Włoszech. To ona stworzyła podwaliny republikańskiego ustroju Rzeczypospolitej.
 
Radom w dziejach Królestwa Polskiego wieków średnich odgrywał niepoślednią rolę. Przez niego biegł szlak z Krakowa do Warszawy (Księstwo Mazowieckie podówczas było wówczas lennem Polskim i nie należało do Korony) oraz z Poznania do Lublina.  Po raz pierwszy wymieniono jego nazwę w bulli Papieża Hadriana IV w 1155 r., choć jego dzieje sięgają z pewnością VIII w. Szczególnej roli nabrał za czasów Kazimierza Wielkiego. Otrzymał wówczas wiele przywilejów królewskich, m.in. dokonał w 1350 r. lokacji nowego miasta na prawie średzkim, choć w 1364 r. zmieniono je na magdeburskie – korzystniejsze dla jego, widocznego już, szybkiego rozwoju. W XV w., gdy fortyfikacje miejskie (mury obronne) traciły na znaczeniu, miasto wyszło poza jego obręb. Radom zyskał również liczne przywileje handlowe, jednakże bliskość Skaryszewa – podówczas centrum handlu śledziami, solą i końmi przyćmiewało rolę Radomia. Niemniej jednak Radom rozwijał się powoli, lecz stale. W końcu XV w. był on największym ośrodkiem miejskim w środkowej części Królestwa Polskiego. Z tego tytułu miasto zyskiwało również na znaczeniu politycznym.
W 1492 r. król Jan Olbracht zwołał do Radomia sejm, lecz wobec śmierci ojca – Kazimierza Jagiellończyka, obrady sejmu elekcyjnego odbyły się w Piotrkowie, natomiast w Radomiu obradował senat, który postanowił wykupić Ziemię Zatorską od księcia Janusza. W 1495 r. po bezpotomnej śmierci księcia Janusza II Mazowieckiego Polska przejęła panowanie nad Księstwem Płockim – częścią podzielonego wcześniej Księstwa Mazowieckiego. W 1497 odbył się kolejny zjazd w Radomiu przez wyprawą mołdawską. W 1501 r. w Mielniku nowy król Aleksander I odnowił unię z Wielkim Księstwem Litewskim. Akt ten brzmiał: „Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jednoczą się i łącza w jedno niepodzielne, jednolite ciało tak, aby powstał jeden naród, jeden lud, jeden braterski związek, także wspólne rady, a temu ciału wieczyście jedna głowa jeden król i jeden pan zostanie wybrany w miejscu i czasie wyznaczonym głosami wspólnymi obecnych i na elekcję przybyłych, zaś nieobecność innych nie będzie temu przeszkodą, a dekret elekcji w królestwie niech zawsze będzie [wydawany] według zwyczajów w tym względzie od dawna zachowywanych”.
Królestwo Polskie związane od 1385 r. unią w Wielkim Księstwem Litewskim było niezwykłym jak na ówczesne czasy projektem politycznym. Dwa duże państwa postanowiły nie tylko zjednoczyć się w celu obrony swych granic przed wspólnym zagrożeniem Państwem krzyżackim, ale również wzbogacić swoje kraje tym wszystkim, co sąsiad miał najlepszego. Dążono więc do ujednolicenia prawa, urzędów, skarbu, polityki międzynarodowej, jak również dopuszczenia do swobód politycznych wszystkich przedstawicieli szlachty ze wszystkich ziem tworzących ówczesne organizmy. Oprócz Polaków i Rusinów (językiem prawodawczym na Litwie nie był litewski, lecz ruski) dotyczyło to Litwinów, Łotyszy, Estów, Ukraińców, Niemców, Tatarów, Ormian. Ten proces, który rozpoczął się podpisaniem Unii w Krewie, uwieńczony zostało po blisko 200 latach podpisaniem Unii Lubelskiej, choć Unia ta mogła ta dojść do skutku wcześniej.
Ale w Mielniku król musiał jeszcze podpisać przywilej dla senatu, który brzmiał: „Lepiej być poddanym radzie ludzi roztropnych i prawom niż do wolności i namiętności panującego, a póki senat swą powaga rozstrzyga i stanowi póty państwo w sile swej utrzymuje”. Od tej chwili król już nie rządził samodzielnie państwem, lecz był głową izby senatorskiej. W Radomiu sejm – czyli zgromadzenie przedstawicielskie szlachty otrzymało podobną prerogatywę. Teraz Król i senat i izba poselska były 3 stanami prawodawczymi. Ale żaden z nich nie mógł stanowić prawa sam i każdy z nich stawał się zakładnikiem odpowiednio i sejmu, i senatu, i króla.
Zwołanie sejmu do Radomia przez króla Aleksandra Jagiellończyka zostało rozesłane w uniwersałach i listach sejmowych przed świętami Bożego Narodzenia w 1504 r. Pierwotnym terminem miał być 9 lutego 1505 r., czyli po Środzie Popielcowej. Data ta pojawiła się po raz pierwszy w liście do Rady Miejskiej Gdańska, datowanego na 28 listopada 1505 r. Opóźnienie nastąpiło z winy samego króla, który zjechał dopiero na początku marca. Obrady sejmu trwały od I niedzieli po Wielkiej nocy, czyli od 31 marca do 31 maja. Posłowie i senatorowie obradowali na Zamku w Radomiu, a mieszkali w wynajętych kamienicach w mieście. Sejm w Radomiu na wniosek króla Aleksandra I uchwalił konstytucję Nihil Novi i nakazał zebranie i opracowanie praw obowiązujących w Polsce kanclerzowi Wielkiemu Koronnemu Janowi Łaskiemu. Ten zbiór zwany „Statutami Łaskiego” wydano na początku 1506 r. Przedłużające się obrady Sejmu nie wpłynęły dobrze na stan zdrowia króla, który doznał wylewu i paraliżu prawej połowy ciała. Zdołał on jednak jeszcze zapoznać się ze Statutem i opieczętować go, nim zmarł 19 sierpnia 1506 r.
Trzecia najważniejsza sprawa, która miała być przedmiotem obrad sejmu radomskiego, nie powiodła się z racji nieprzybycia posłów litewskich. Chodziło o akt zjednoczeniowy Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego przez zatwierdzenie Unii Mielnickiej. Z powodu nieprzybycia posłów litewskich to nie doszło do skutku. Wtedy Obydwa Państwa nie były na to gotowe. Do Radomia przybyli tylko ci posłowie litewscy, którzy byli zwolennikami unii, inni zbojkotowali obrady Z tego samego powodu nie doszło do zatwierdzenia przeniesienia stolicy z Krakowa do Radomia.
Podczas Sejmu Radomskiego dnia 3 maja 1505 r. uchwalono konstytucję wieczystą zwaną „Nihil Novi” – konstytucja wieczysta to uchwała sejmu, do której mają odnosić się inne uchwały (konstytucje czasowe), to jakby uchwała zasadnicza, a więc w znaczeniu współczesnym Konstytucja. Zamieszczenie jej w „Statuach Łaskiego” dawało jej dodatkowy atut. Ponieważ sam statut był zbiorem praw obowiązujących w państwie i miał charakter zbioru praw kardynalnych. Uchwała Sejmu Radomskiego jest więc pierwszą nowocześnie pojmowana konstytucją Państwa Polskiego. 3 maj w tradycji katolickiej był wspomnieniem św. Heleny, matki ces. Konstantyna Wielkiego, fundatorki Bazyliki Narodzenie Pańskiego w Betlejem i Bazyliki Grobu Pańskiego w Jerozolimie, a ponadto, a właściwie głównie przypisywane jest jej odnalezienie relikwi Krzyża Świętego, w tym tablicy "Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum".
Konstytucja spisana jest w ówcześnie obowiązującym w Polsce i Europie języku prawnym, czyli po łacinie jako „Dekrety króla Aleksandra na Sejmie Radomskim w roku 1505”: „Quoniam iura communia et constituciones publicae non unem sed communem populum afficiunt, itaque in hac Radomiensiconventione cum universi Regni nostri praelatis consiliaris baronibus et nuntii terrarum aequm et rationabile censuimus ac etiam statuimus, ut deinceps futuris temporibus perpetuis, nihil novi constituti debeat per nos et succesores nostros sine communi consiliariorum et nuntiorum terrestrium consensu, quod fieret in praecidium gravamenque Reipublicae, et damnum atque incommodum cuiuslibet privatum, ad innovantionemque iuris communis et publicae libertatis”, co tłumaczy się: „Ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkimi królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, iż dotąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich co by było z ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą czyjąśkolwiek tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej”. To treść pierwszego artykułu tej konstytucji zatytułowanego: „Król ustaw przeciwko prawu nie ma czynić przez pospolitego dozwolenia. Kolejne artykuły stanowią: Ustawy nie mogą obowiązywać bez ich ogłoszenia (2), nikogo nie wolno więzić bez wyroku sądowego (3), należy karać sługi, które nie chcą ścigać przestępców (4), należy karać sługi, które odejdą od pana na 6 tygodni przed wyprawą wojenną (5), starostowie tak jak król mogą korzystać z odroczeń sądowych (6), starostom nie wolno brać żadnych innych opłat, niż te prawem przepisane (7), przedawnienie złego uczynku ma wynosić rok i sześć tygodni (8), pozwy grodzkie należy pieczętować, inaczej są nieważne (9), chłopi jak i mieszczanie mają prawo dochodzić swych sprawa przed sądami, a starostowie nie mogą zwalniać od odpowiedzialności listami żelaznymi (10), Tylko szlachcice z obydwojga rodziców mogą piastować wyższe godności kościelne (prałatury, biskupstwa, arcybiskupstwa) (11,12), rozdzielność sądów dla świeckich i dla duchowieństwa (13), duchowni mają podlegać sądom w przypadkach wydania zbiegłych chłopów, zabójstwa lub ciężkiego zranienia (14), Król może ustanawiać swoich adwokatów tylko w przypadkach rozpraw o majątek, w innych sam jest obowiązany stanąć osobiście (15), Nie wolno ustanawiać ceł prywatnych (16), Urzędnicy sądowi będą wybierani na sejmikach ziemskich i sprawować mają urząd pod przysięgą (17), Mieszczanie, którzy chcą posiadać dobra ziemskie muszą podlegać pospolitemu ruszeniu (18), Ceny towarów musza być widoczne i znane (19), Osoby pełniące godności kościelne, przebywające poza granicami państwa, działający na szkodę swych sąsiadów, a zwłaszcza niemajętnej szlachty będą karani (20), Dostojeństwa i urzędy mogą być zarezerwowane tylko dla poddanych króla polskiego, posiadających majątek (21), wartość złotego polskiego została oszacowana na 32 grosze i podlega karze ten, kto szacuje inaczej (22), Starostwie winni wykonywać wyroki sądowe pod karą 100 grzywien [100 grzywien = 256 groszy, dniówka robotnika wynosiła 2 gr] (23), Sprzedaż płodów rolnych ma być wolna i mieszczanie nie mogą pod przymusem ich wykupywać (24), Osoby pełniące urzędy ziemskie muszą przebywać na tym terenie, mieszkać, lub posiadać tam ziemie (25), małżonkowie po śmierci jednego z nich powinni mieć możność korzystania z majątku wspólnego, który był wniesiony do małżeństwa (26).
Choć minęło ponad 500 lat, wiele z zapisów konstytucji „Nihil novi” jest aktualnych do dnia dzisiejszego. Więcej, gdyby znalazły się one w obecnej Konstytucji, kto wie, czy Państwo nie byłoby rządzone sprawniej. Należy podziwiać mądrość naszych przodków i ich przewidywalność. Odejście od niektórych zapisów konstytucji z 1505 r. stało się przyczyną upadku Rzeczypospolitej w 1795 r.