Jak to jesienią 1980 powstawała Solidarność

Dziś o tym nieco inaczej. Rzut oka wstecz – Jesień 1980. „Solidarność”. No tak, dziś drugi tekst, ale nie ma na co czekać.             
Pospolite ruszenie naprawy Rzeczpospolitej
Niektórzy do dziś nazywają ją karnawałem. Ta bzdurna, w moim odczuciu wręcz obraźliwa nazwa rozpanoszyła się zwłaszcza w młodszych rocznikach, choć i świadkowie, ale może niekoniecznie uczestnicy, też czasem tak mówią. Poniżej tekst o życiu codziennym i związkowym jesienią 1980 roku, wyjęty (i uzupełniony) z książki mego autorstwa Narodziny i działalność Solidarności Oświaty I Wychowania. Ale to nie tylko o nauczycielach, to o wszystkich.
To było już 44 lata temu, kiedy wybuchła „Solidarność”.
*
Atmosferę jesieni 1980 roku charakteryzował ogromny entuzjazm i radość ludzi zaangażowanych w działalność organizacyjną, że oto nareszcie mogą zrobić dla kraju i dla siebie coś, czego nie dyktuje ob­ca im wła­dza. Był to wy­raz na­dziei, że spo­łe­czeń­stwu uda się choć w nie­wiel­kim stop­niu wziąć udział w de­cy­zjach okre­śla­ją­cych sy­tu­ację w kra­ju i po­pra­wić ją. Póź­niej więcej by­ło kon­kret­nej pra­cy kon­cep­cyj­nej – nowe projekty ustaw, rozwiązań, podręczników, programów szkolnych i uniwersyteckich – wy­ko­ny­wa­nej naj­częściej obok pra­cy za­wo­do­wej i na­uko­wej.
 Ale je­sie­nią lu­dzie do­pie­ro za­czy­na­li się or­ga­ni­zo­wać. Po­mysł go­nił po­mysł, spo­tka­nia i ze­bra­nia od­by­wa­ły się nie­mal bez prze­rwy. Oży­wie­nie wi­dać by­ło na­wet na przy­stan­kach tramwajowych i autobusowych; ocze­ku­ją­cy tam na jak zwy­kle dłu­go nie nad­jeż­dża­ją­cy środek lokomocji wda­wa­li się chęt­nie w roz­mo­wy po­li­tycz­ne z ob­cy­mi ludź­mi, a nad roz­dy­sku­to­wa­ny­mi grup­ka­mi uno­si­ło się no­we, ma­gicz­ne nie­mal sło­wo: so­li­dar­ność.
Ścia­ny do­mów i mu­ry ob­le­pio­ne by­ły pla­ka­ta­mi, najczęściej do­mo­wej ro­bo­ty, z żą­da­nia­mi róż­nych środowisk. A więc, by za­re­je­stro­wać NSZZ So­li­dar­ność, a także by uwol­nić więźniów po­li­tycz­nych ­- po­cząt­ko­wo Zyg­mun­ta Go­ław­skie­go, Lesz­ka Mo­czul­skie­go, Ta­de­usza Stań­skie­go i Woj­cie­cha Ziem­biń­skie­go, do któ­rych do­szli nie­ba­wem uwięzieni Krzysz­tof Bzdyl, Ta­de­usz Jan­dzi­szak i Je­rzy Sy­chut.
Wie­le osób poświęciło tej dzia­łal­no­ści ca­ły swój czas. Wzięto za­le­głe urlo­py, za­rzu­co­no do­dat­ko­we pół­e­ta­ty i pra­ce zle­co­ne, zwa­ne „chał­tu­ra­mi” (dla wie­lu był to wa­ru­nek zwią­za­nia koń­ca z koń­cem), odło­żo­no pi­sa­nie prac na­uko­wych i udzie­la­nie ko­re­pe­ty­cji. W ka­len­da­rzy­kach na­uczy­ciel­ki An­ny Mi­zi­kow­skiej i hi­sto­ry­ka, doc. An­ny Su­che­ni­-Gra­bow­skiej za­cho­wa­ły się cha­rak­te­ry­stycz­ne za­pi­ski przy nu­me­rach te­le­fo­nów no­wo po­zna­nych dzia­ła­czy związ­ków za­wo­do­wych: „Dzwo­nić do do­mu do 8.30 ra­no”, al­bo: „tyl­ko między 22.00 a 24.00.” Taki był sto­pień za­an­ga­żo­wa­nia w dzia­łal­ność, wy­ma­ga­ją­cą sta­łej nie­obec­no­ści w do­mu.
Po­spo­li­te ru­sze­nie na­pra­wy Rze­czy­po­spo­li­tej obej­mo­wa­ło wciąż no­we kręgi za­wo­do­we, or­ga­ni­za­cyj­ne a także to­wa­rzy­skie. Na­uczy­cie­lom sta­ra­ły się przyjść z po­mo­cą roz­ma­ite środowi­ska: pra­cow­ni­cy na­uko­wi róż­nych spe­cjal­no­ści, psy­cho­lo­go­wie, so­cjo­lo­go­wie, a na­wet ar­ty­ści, li­te­ra­ci i stu­den­ci ­- wszy­scy prze­ję­ci du­chem od­zy­ska­nia su­we­ren­no­ści.
16 września 1980 po­wstał w War­sza­wie Ko­mi­tet Po­ro­zu­mie­waw­czy Sto­wa­rzy­szeń Twór­czych i Na­uko­wych (KPSTiN). Prze­wod­ni­czą­cym Ko­mi­te­tu zo­stał prof. Kle­mens Sza­niaw­ski. Za­po­wie­dzia­no opra­co­wa­nie ra­por­tu o sta­nie kul­tu­ry pol­skiej i wy­stą­pie­nie do władz o zwięk­sze­nie bu­dże­tu kul­tu­ry pol­skiej oraz ogra­ni­cze­nie cen­zu­ry. Pią­te­go paź­dzier­ni­ka po­wsta­ło To­wa­rzy­stwo Po­pie­ra­nia i Krze­wie­nia Na­uk.
Je­sie­nią rozpoczęła się wal­ka środowisk fil­mo­wych m.in. o roz­po­wszech­nie­nie fi­lmu Ro­bot­ni­cy `80, któ­ry był ro­dza­jem wi­zu­al­ne­go ste­no­gra­mu z przebiegu akcji strajkowej i sierpniowych negocjacji Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z przedstawicielami Komisji Rządowej w  Stocz­ni Gdańskiej. Reżyserami byli Andrzej Zajączkowski i Andrzej Chodakowski. Zakusy władzy na gotową taśmę – wtedy jeszcze celuloidową – były poważne, jednak dzięki szybkiej akcji Stanisława Manturzewskiego i Jana Józefa Lipskiego nie doszło do skasowania jej. Film osta­tecz­nie zaczęto wyświetlać zi­mą 1981 na nie­licz­nych se­an­sach w jed­ynym, pe­ry­fe­ryj­nym ki­nie, bo wszystkie kina były państwowe, zdo­ła­ło go jed­nak obej­rzeć set­ki tysięcy osób.
Od września 1980 roku w po­ko­ju stu­denc­kim Teo­do­ra „Teosia” Klin­ce­wi­cza w warszawskim Domu Studenckim "Riviera" za­wią­zy­wa­ły się ko­mi­te­ty za­ło­ży­ciel­skie Nie­za­leż­ne­go Zrze­sze­nia Stu­den­tów Pol­skich (NZS), któ­re­go prze­wod­ni­czą­cym zo­stał Ja­ro­sław Gu­zy. NZS ści­śle współ­pra­co­wa­ł z pra­cow­ni­ka­mi na­uki i wspie­ra­ł ich dzia­ła­nia na­praw­cze w oświacie.
Ogrom­ną ro­lę psy­cho­lo­gicz­ną u Polaków ode­gra­ło w tym cza­sie przy­zna­nie Cze­sła­wo­wi Mi­ło­szo­wi li­te­rac­kiej Na­gro­dy No­bla. Mło­dzi lu­dzie sta­li te­raz od świtu w ko­lej­kach do księgarń, roz­pro­wa­dza­ją­cych dzie­ła no­bli­sty a wkrótce i in­nych emigracyjnych pi­sa­rzy. Nawet o Miłoszu nie słyszała wtedy większo­ść na­uczy­cie­li.
Latem Ja­ni­na Jan­kow­ska z Polskiego Radia otrzymała nie­mal rów­nie pre­sti­żo­wą jak Nobel na­gro­dę Prix Ita­lia za re­por­taż ra­dio­wy ze Stocz­ni Gdańskiej w okresie sierpniowych negocjacji stoczniowców z rządem komunistycznym.
12 li­sto­pa­da 1980 ko­mi­sja Se­na­tu UW wy­da­ła oświad­cze­nie na te­mat „nie­wła­ści­wych de­cy­zji per­so­nal­nych władz UW pod­jętych w la­tach 1968­-1980”. Cho­dzi­ło przede wszyst­kim o po­zba­wio­nych w Mar­cu 1968 ro­ku przez wła­dze par­tyj­ne (jak Mieczysław Moczar) pra­wa na­ucza­nia pro­fe­so­rów i do­cen­tów UW: Bro­ni­sła­wa Bacz­kę, Zyg­mun­ta Bau­ma­na, Wło­dzi­mie­rza Bru­sa, Ma­rię Hir­szo­wicz, Lesz­ka Ko­ła­kow­skie­go i Ste­fa­na Mo­raw­skie­go w gruncie rzeczy za pochodzenie żydowskie większości z nich. W oświad­cze­niu Se­nat UW na­zwał dawne de­cy­zje „wy­jąt­ko­wo bru­tal­ną in­ge­ren­cją władz w spra­wy uni­wer­sy­tec­kie” i ocze­ki­wał ich po­tępie­nia. Oświad­cze­nie pod­pi­sa­li: prze­wod­ni­czą­cy Ko­mi­sji Se­na­tu prof. Kle­mens Sza­niaw­ski, prof. An­drzej Bo­gu­sław­ski, dr Ja­cek Ko­cha­no­wicz, prof. Jan Ku­tek i prof. An­drzej Tar­kow­ski.
Skle­py, również spożywcze, w całym kraju świeciły pust­ka­mi, bo ry­nek ogo­ło­co­ny był z wszel­kich dóbr, po­nie­waż wła­dze, pa­nu­ją­ce nie­mal cał­ko­wi­cie nad dys­try­bu­cją, za­mie­rza­ły lu­dzi zmęczyć tru­da­mi co­dzien­no­ści i „rzu­ca­ły” ogra­ni­czo­ne ilo­ści żyw­no­ści, do te­go re­gla­men­to­wa­ły sprze­daż. Za­opa­trze­nie się w pod­sta­wo­we ar­ty­ku­ły wy­ma­ga­ło nie­raz kil­ku­go­dzin­ne­go sta­nia w ko­lej­kach. Pa­ra­dok­sal­nie, utrud­nia­ło to ży­cie, ale po­zwa­la­ło po raz pierw­szy od lat utrzy­mać się z sa­mej państwowej pen­sji; wie­le osób twier­dzi­ło, że ży­wi się na co­ dzień tyl­ko chle­bem ze smal­cem. Produkty sprzedawane na targowiskach osiągały bajońskie ceny i były kupowane tylko w razie wyższej konieczności, dla chorych i dla dzieci. Z prywatnych źródeł było wiadomo, że np. w Warszawie magazyny były pełne masła i innych artykułów, zatrzymywanych przez ówczesne władze.
W dość wte­dy nie­licz­nych re­stau­ra­cjach pa­no­wa­ła dro­ży­zna, ob­lężo­ne by­ły ba­ry mlecz­ne ­– pach­ną­ce pod­ki­słym mle­kiem i klu­cha­mi ta­nie ja­dło­daj­nie epo­ki re­al­ne­go so­cja­li­zmu. Jak­by idąc za (rze­ko­mą no­ta­be­ne) ra­dą kró­lo­wej Ma­rii An­to­ni­ny, lud prze­stał jeść chleb, a prze­rzu­cił się na ciast­ka; tych bo­wiem, mi­mo re­gla­men­ta­cji cu­kru i mą­ki, za­wsze by­ło pod do­stat­kiem. Zło­śli­wi twier­dzi­li, że to dla­te­go, że wła­ści­cie­la­mi ciast­kar­ni (tzw. ajen­ci) by­li często eme­ry­to­wa­ni pra­cow­ni­cy mi­li­cji i Służ­by Bez­pie­czeń­stwa; mie­li oni pra­wo prze­cho­dze­nia na emeryturę już po 15 la­tach pra­cy, ja­ko sto­sun­ko­wo mło­dzi lu­dzie i mając „dojścia” do zaopatrzenia w cukier mo­gli za­jąć się ro­bie­niem pieniędzy.
Pa­no­wa­ło napięcie. Wła­dza pod­sy­ca­ła je naj­pierw odmową urzędo­wej re­je­stra­cji „So­li­dar­no­ści” ja­ko związ­ku za­wo­do­we­go (stało się to wstęp­nie 24 paź­dzier­ni­ka, osta­tecz­nie 10 li­sto­pa­da 1980), po­tem na­rzu­co­nymi przez osła­wio­ne­go sędziego Ko­ściel­nia­ka po­pra­wkami do sta­tu­tu Związ­ku. Napięcie to pod­sy­ca­ła wal­ka, aż po groźbę straj­ku ge­ne­ral­ne­go, o uwol­nie­nie aresz­to­wa­nych 21 li­sto­pa­da 1980 po­li­gra­fów ­- Pio­tra Sa­pe­ły z Pro­ku­ra­tu­ry Ge­ne­ral­nej i związ­ko­we­go ­- Ja­na Na­roż­nia­ka. Prze­ka­za­li oni do wia­do­mo­ści pu­blicz­nej opra­co­wa­ną przez pro­ku­ra­to­ra ge­ne­ral­ne­go PRL, Lu­cja­na Czu­biń­skie­go, po­li­cyj­ną in­struk­cję zwal­cza­nia dzia­ła­czy związ­ku So­li­dar­ność, za­ty­tu­ło­wa­ną: Uwa­gi o do­tych­cza­so­wych za­sa­dach ści­ga­nia uczest­ni­ków nie­le­gal­nej dzia­łal­no­ści an­ty­so­cja­li­stycz­n­e­j, za co zo­sta­li aresz­to­wa­ni, co wywołało ogromny skandal.
Po­wszech­nie oby­wa­te­le oba­wia­li się in­wa­zji ze stro­ny ZSRR, wie­le osób uwa­ża­ło ją za nie­unik­nio­ną i swym przedsięwzięciom nada­wa­ło rys „osta­tecz­ny”. Jed­na z za­an­ga­żo­wa­nych w dzia­łal­ność związ­ko­wą na­uczy­cie­lek tak wy­jaśni­ła ro­dzi­nie swą cią­głą nie­obec­ność w do­mu: „Uznaj­cie, że ja już wła­ści­wie nie ży­ję. Pamiętajcie tyl­ko, że­by­ście by­li szla­chet­ni!” Przy­pad­ko­wy tak­sów­karz po­dob­nie wi­dział perspektywę po­li­tycz­ną na­ro­du: „Po­wie­dzia­łem mo­jej je­de­na­sto­let­niej cór­ce: nie ucz się! Po co? I tak wej­dą [w do­my­śle: Ro­sja­nie ­- TB] i wszy­scy zgi­nie­my.”
W ta­kiej at­mos­fe­rze spo­ty­ka­li się na­uczy­cie­le, zrze­sza­ją­cy się w NSZZPNTiO 1) i po­tem w So­li­dar­no­ści. Cha­rak­te­ry­stycz­ną ce­chą ów­cze­sne­go ży­cia zbio­ro­we­go by­ły ze­bra­nia, od­by­wa­ją­ce się na­wet po kil­ka dzien­nie. Ze­brań by­ło ty­le i tak dłu­go­trwa­łe (każ­dy chciał wy­po­wie­dzieć swo­je zda­nie po ty­lo­let­nim mil­cze­niu), że nie­któ­rzy pół­żar­tem wzdy­cha­li: „Ach, że­by wresz­cie wpro­wa­dzi­li godzinę po­li­cyj­ną, od ósmej bylibyśmy w do­mu, a in­ni uzu­peł­nia­li: Jak to – już od pią­tej, a nie od ósmej!
Ma­rze­nia te mia­ły się speł­nić za­le­d­wie w rok póź­niej, ty­le że po wpro­wa­dze­niu sta­nu wo­jen­ne­go go­dzi­na po­li­cyj­na obo­wią­zy­wa­ła od godz. 22.00.
  1)Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty – warszawski związek zawodowy, który trwał parę tygodni, po których poszczególne koła weszły w skład ogólnokrajowej „Solidarności”.