Wielki Stefan słucha „Potopu”

Sienkiewicza pokochałem już jako człowiek zaawansowany w leciech. Jako nastolatek najważniejszy był Żeromski. Na półce w rodzinnej bibliotece stało wydanie Jego „Dzieł wszystkich” – dwadzieścia parę tomów. Przeczytałem niemal wszystko, niektóre powieści więcej niż raz – pisze Ryszard Czarnecki.
Buntownik, któremu przypisywano (niesłusznie) rewolucyjne skłonności był przede wszystkim Mistrzem Pióra. Gdy go pochłaniałem w szkole podstawowej i w liceum, chętnie odkładając prace domowe z różnych przedmiotów, nawet nie wiedziałem, że aż czterokrotnie nominowany był do literackiej Nagrody Nobla. Nie dane mu było zdobyć laurów, które stały się udziałem Henryka Sienkiewicza w roku 1905, gdy jako piąty twórca w historii zdobył Nagrodę Nobla, a później Władysława Stanisława Reymonta, który w 1924 roku otrzymał Nobla jako drugi polski pisarz (za „Chłopów”.) Na pewno sukces Reymonta był dość niespodziewany, bo wcześniej polska opinia publiczna oczekiwała tej nagrody dla Bolesława Prusa, a potem dla Żeromskiego właśnie. Skądinąd było jasne, że jak Reymont otrzyma Nobla, to nie otrzyma go Żeromski – i na odwrót. Autor „Ziemi obiecanej” otrzymał nagrodę Nobla rok przed śmiercią – a zresztą tych dwóch Wielkich Twórców polskiej literatury odeszło w tym samym czasie: Żeromski 20 listopada 1925, a Reymont 5 grudnia tegoż roku. 
Mało kto wie, że autor „Wiernej rzeki” i „Popiołów” miał dwie siostry – obie wyszły za Rosjan, wyjechały w głąb rosyjskiego imperiom i całkowicie się zrusyfikowały. Wynikało to stąd, że ojciec – utracjusz zostawił całą rodzinę dosłownie na pastwę losu i zniknął. 
Żeromski, owszem, chciał szklanych domów, ale komunizmu i Rosji sowieckiej nienawidził szczerze. Gdy tylko nastąpiła rewolucja bolszewicka, napisał sztukę „Ponad śnieg bielszym się stanę” – w zasadzie mesjanistyczną (!), bo z tezą, że rosyjski komunizm upadnie dzięki Polsce. Jego słynne opowiadanie „Na parafii w Wyszkowie” było jednym wielkim manifestem antykomunistycznym, literackim krzykiem przeciwko sowieckiej Rosji. Gdy 56 lat po jego śmierci, zostało wydane przez mazowiecką „Solidarność”, rozchodziło się jak ciepłe bułeczki… Żeromski ponadczasowy! 
Żeromski i Sienkiewicz...Młody Stefan utrzymywał się z bycia guwernerem w pobliżu Pacanowa. Na pacanowską pocztę przyjechał po list. Stał tam tłum rzemieślników, chłopów, czeladników. Cierpliwie czekali godzinami… Właśnie. Na co? Stary, wąsaty chłop zwrócił się do młodego inteligenta: „zdobędą ją te psubraty, czy nie?”. Żeromski zaskoczony: „Kogo?”. Chłop popatrzył zdziwiony „No, przecie, Jasna Górę”. 
Tłum czekał na numer gazety „Słowo”, w którym drukowano „Potop”. Gdy wreszcie przywieziono dziennik, pocztowy urzędnik zaczął do tego tłumu na głos wolno czytać – w absolutnej ciszy – o księdzu Kordeckim… 
Czy wtedy Stefan Żeromski postanowił zostać pisarzem?

*tekst ukazał się na portalu dorzeczy.pl (26.05.2020)