Liberalny sowietolog (1)

Wiktor Sukiennicki był czołowym polskim przedwojennym sowietologiem.
 
      Wiktor Sukiennicki urodził się 25 lipca 1901 roku w Aleksocie na Litwie w zubożałej rodzinie ziemiańskiej. Naukę rozpoczął w gimnazjum w Kownie. Po zajęciu Litwy przez wojska niemieckie, rodzinna Sukiennickich została ewakuowana przez Rosjan do Rybińska nad Wołgą, gdzie Wiktor kontynuuje naukę w rosyjskim gimnazjum. Po przewrocie bolszewickim, udaje mu się w 1918 roku przedostać na Kowieńszczyznę, gdzie wstępuje do Polskiej Organizacji Wojskowej. Z polecenia organizacji udaje się do Wilna, wyzwolonego w czasie operacji wileńskiej przez wojska polskie dowodzone przez Józefa Piłsudskiego.
 
       Latem 1919 roku Wiktor Sukiennicki zdał maturę w Warszawie, a następnie wstępuje do – utworzonego w dniu 28 sierpnia 1919 roku – Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W czasie inauguracji nowej uczelni w dniu 11 października 1919 roku Józef Piłsudski wygłosił przemówienie, w której wyraził nadzieję, że "Niechże więc ta Wszechnica, którą dziś tu otwieram, zgodnie z tradycją tej ziemi nie zieje nigdy jadem nienawiści, niech nie kroczy nigdy drogami, które dla nas Polaków tak ciężkimi były. Niech krzepi jasnowidztwem wiedzy, potęgą myślitwórczej, umiejętną i skrzętną pracą naukowego rzemiosła".
 
       Wiktor Sukiennicki rozpoczął naukę na największym wydziale uniwersytetu – Wydziale Prawa i nauk Społecznych. Młodzież studiująca na USB była pod względem ideowym bardzo podzielona. Wiktor Sukiennicki zajął  miejsce na lewicy - obok Stanisława Swianiewicza i Bohdana Podoskiego.
 
       W 1920 roku przerwał studia, aby odbyć służbę wojskową w czasie wojny z bolszewikami. Po zwolnieniu z wojska wystąpił z propozycją restytucji tradycji filareckiej, w programie stowarzyszenia odwołując się do zasad wolności jednostki, do założeń liberalnego humanitaryzmu, idei świeckości państwa, oraz piętnując  nacjonalistyczną ksenofobię.  Rektor USB odrzucił wniosek Sukiennickiego w tej sprawie, uznając, że historyczne dziedzictwo "filarecji" nie może zostać zawłaszczone przez środowiska młodzieży o przekonaniach lewicowych. W tej sytuacji Sukiennicki utworzył Stowarzyszenie Młodzieży Postępowej, którego został prezesem. Szybko stał się przywódcą środowiska młodzieży, odwołującej się wartości liberalnych i demokratycznych. Do tego dochodziło jego głębokie przeświadczenie, iż nie zrealizowany program federacyjny Józefa Piłsudskiego był niepowtarzalną szansą Polski  na rozwiązanie trudności wewnętrznych i umocnienia jej położenia międzynarodowego.
 
        Sukiennicki skończył studia w 1923 , a następnie uzyskał stypendium Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, dzięki któremu otrzymuje szansę studiów doktorskich na paryskiej Sorbonie. W 1926 roku uzyskał doktorat praw i nauk politycznych na podstawie rozprawy „La souverainete des Etats en droit international modernę”, napisanej  pod kierunkiem prof. Andre de LapradeIle' a, znanego w ówczesnej Europie specjalisty z zakresu prawa międzynarodowego. Za rozprawę tę uzyskał nagrodę paryskiego Uniwersytetu.
 
       W swojej rozprawie dowodził, iż epoka państw w pełni suwerennych, państw narodowych zbliża się do końca, a Europa wchodzić będzie stopniowo w epokę suwerenności podzielonej, zaś stosunki międzynarodowe rozwijać się będą w kierunku coraz większej współzależności państw.  W przeobrażeniach tych dostrzegał nie tylko nieuchronny, ale i korzystny rezultat rozwoju prawa międzynarodowego. Integracja europejska jawiła mu się jako nieodzowna odpowiedź na wyzwania, jakie przyniósł wiek XX, a przede wszystkim niedawno zakończona wojna światowa.
 
       W jego przekonaniu, dawna Rzeczpospolita - przy wszystkich swych słabościach - wypracowała pewien trwały model koegzystencji dwóch narodów w jednym organizmie państwowym. Czując się "obywatelem" Wielkiego Księstwa Litewskiego, wierzył, że to doświadczenie historyczne powinno inspirować polską myśl prawniczą w poszukiwaniach  form współistnienia wielu narodowości w jednym państwie, oczywiście na miarę zmienionych realiów XX wieku.
 
       Jego koncepcja zyskała szeroki rozgłos, a on sam zapraszany był na liczne konferencje naukowe, odbył też  staże badawcze na wydziałach prawniczych uniwersytetów w Wiedniu, Kolonii i Rzymie. Będąc stypendystą rządu holenderskiego studiował, a następnie wykładał przez pół roku w renomowanej Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze (1927-1929).
 
       Po powrocie do kraju przygotował rozprawę habilitacyjną o „Podstawach obowiązywania prawa narodów”, w której starał się wykazać, iż "zasadniczy dogmat" panującej dotychczas doktryny prawa narodów "uznający państwa za jedyne i wyłączne podmioty prawa narodów, ulega w ostatnich czasach bardzo poważnemu zakwestionowaniu".
 
       W 1931 roku rozpoczął pracę w charakterze zastępcy profesora na USB. Na objęcie przez niego stanowiska profesora nie wyraziło zgody Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po 1926 roku jego związki z obozem piłsudczykowskim uległy zerwaniu.
 
        Upadek znaczenia Ligi Narodów, który unaocznił się dobitnie w czasie wielkiego kryzysu światowego, sprawił, iż  "zwątpił wówczas w efektywność prawa i organizacji międzynarodowych". Jednoczesny wzrost znaczenia państw totalitarnych – Związku Sowieckiego, a potem III Rzeszy, ukierunkował jego zainteresowania na problematykę sowietologiczną.
 
        W lutym 1930 roku - z inicjatywy Janusza Jędrzejewicza i prof. Stefana Ehrenkreutza – powstał w Wilnie Instytut Naukowo- Badawczy Europy Wschodniej i Szkoła Nauk Politycznych. Jędrzejewicz  wierzył, że tak pomyślana placówka sowietologiczna będzie służyć intelektualnemu pogłębieniu polskiej myśli politycznej i polityki wschodniej, a także  kształceniu przyszłych kadr administracji państwowej, zwłaszcza na użytek dyplomacji, jak również wywiadu.
 
        Już w pierwszym roku działalności tego ośrodka Sukiennicki rozpoczął pracę w ramach Sekcji Prawniczej i podjął wykłady w Szkole Nauk Politycznych. Wykładał historię rewolucji bolszewickiej, teorię i praktykę państwa sowieckiego oraz ustawodawstwo ZSSR.  Z placówką wileńską pozostał związany do wybuchu wojny w 1939 roku, a roku 1935 i 1939 wybierano go wiceprezesem Instytutu.
 
        Sukiennicki wychował kilku obiecujących młodych badaczy, do których należeli: Franciszek Ancewicz, Antoni Maciejewski, Stanisław Truszkowski, Mścisław Olechnowicz oraz Zenon Tomaszewski.
 
         Najważniejszym osiągnięciem Wiktora Sukiennickiego jako sowietologa pozostaje obszerne studium pt. "Ewolucja ustroju Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w świetle oficjalnych publikacji władzy radzieckiej". W 1938 roku ukazał się drukiem pierwszy tom monografii, dwie kolejne części, przekazane do druku w 1939 roku, nie ukazały się, gdyż ministerstwo spraw wewnętrznych wstrzymało druk książki. Pracę Sukiennickiego spotkało bezzasadne oskarżenie, iż ma ona dwuznaczny wydźwięk i służy propagowaniu systemu komunistycznego.
 
         Sukiennicki opublikował także szereg artykułów poświęconych ZSSR, wśród których należy wymienić: "Ustrój radziecki a konstytucja stalinowska" , "Marksowsko-leninowska teoria prawa" oraz opracowanie na temat kolektywizacji sowieckiego rolnictwa.
 
        Opracowanie problematyki systemu prawnego ZSSR było jego zdaniem niezbędne dla poznania mechanizmów władzy sowieckiej. "Opanowanie nieograniczonej władzy w rozległym imperium – pisał - przez stanowiącą «kroplę w morzu» mas ludowych grupę skrajnych rewolucjonistów, nie znane dotąd historii ludzkości eksperymenty (. .. ), okropności czerezwyczajek, głód i nędza, całkowita klęska wspieranych przez zwycięską Ententę wojsk białych generałów, stosunkowo szybka odbudowa dzięki przejściu do Nowej Polityki Ekonomicznej ( ... ), mistyka « pięciolatek» z jej patosem gigantycznego budownictwa (…), okupiona dziesiątkami milionów istnień ludzkich, powszechna kolektywizacja wsi i wreszcie potworne (procesy) lat ostatnich - wszystko to były zjawiska zupełnie dla opinii europejskiej niezrozumiałe; z jednej strony imponujące swym niezwykłym rozmachem i egzotycznością, z drugiej zaś przerażające i wstrząsające do głębi sumieniem nie pozbawionego do reszty skrupułów moralnych człowieka".
 
        System prawny Związku Sowieckiego cechował w przeświadczeniu Sukiennickiego "nieznany dotychczasowym ustrojom państwowym pierwiastek dynamiki - przystosowywania się do stale zmieniających się warunków politycznych i gospodarczych kraju (...)". Natomiast konstytucja ZSSR nadawała "w swej części pierwszej zasadniczo dynamiczny charakter całego Związku, nie posiadającego wyraźnie i ściśle określonych granic terytorialnych, lecz otwartego dla wszystkich istniejących i mających powstać w przyszłości republik sowieckich i zmierzającego w związku z tym do przekształcenia się w «Światową Socjalistyczną Republikę Rad»". Z tego powodu w totalitarnym systemie ustrojowym wszystko pozostaje płynne, jest tymczasowe, a obowiązujący system prawny służy urzeczywistnieniu rewolucji i ochronie jej zdobyczy.
 
          Należy przy tym zaznaczyć, iż analizując specyfikę systemów totalitarnych Hannah Arendt zauważyła później tę samą prawidłowość w swoich klasycznych "Korzeniach totalitaryzmu".
 
         Zasadniczym jego wnioskiem było przekonanie, iż,  system sowiecki urzeczywistnia rządy biurokracji partyjnej i państwowej "w imieniu proletariatu". Ewolucja ustroju sowieckiego  polegała – jego zdaniem - na odejściu od leninowskiego systemu rad na rzecz nieograniczonej władzy "aparatu".  W ten sposób, w wyniku rewolucyjnego przewrotu wytworzył się "oderwany i niezależny od mas" system władzy "zamiast przewidywanej teoretycznie władzy bliskiej ludowi, przez lud powoływanej i odwoływanej ( ... ) w każdej chwili (. .. )".
 
 
         W powojennej swej książce pt. "Kolumbowy błąd " Sukiennicki trafnie zauważył, iż "Lenin wierzył, iż dokonał pierwszej w historii ludzkości rewolucji socjalistycznej. W rzeczywistości udało mu się odkryć nowy w historii ludzkości typ ustroju państwowego: niezwykle potężne i w stosunku do jednostki niemal wszechmocne państwo totalitarne: nowy ustrój kosztem niesłychanej eksploatacji mas włościańskich i robotniczych jest zdolny do rozbudowy w ogromnym stopniu potęgi ekonomicznej, politycznej i militarnej rządzącej państwem biurokratycznej elity”.
 
CDN.