O historii dobrych czasów

Motto:
">Solidarność< to była taka mała niepodległość".
Bogumił Studziński, prawnik "Solidarności", zm. 1986

Narzekamy, że mało jest publikacji o najlepszych czasach półwiecza w PRL, o czasach "Solidarności". Fakt, mamy albo ogromne, wielotomowe, nieporęczne, niepełne przy tym encyklopedie, albo rzeczy pisane, gdy nie było dostępu do dokumentów; albo znowu skoncentrowane na jednym z aspektów wydarzeń tych niezapomnianych szesnastu miesięcy, jak polityczna historia "S" Jana Skórzyńskiego. Nie ma ani podręcznika, ani ciekawej historii "S", na jakieś 250-300 stron, która pokazałaby niezwykłą pracę zaangażowanej w "Solidarność" niezwykłej wtedy wspólnoty polskiej. Po transformacji 1989 temat z premedytacją spychany, obrzydzany, w końcu zamilczany.
Poniżej przedrukowuję recenzję pana Krzysztofa Madeja z mojej książki  o historii oświaty w działaniach "Solidarności". (książka wydana w  Tysolu w 2000 r., recenzja ukazał się w piśmie IPN "Pamięć i Sprawiedliwość" w 2002 r.) https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Pamiec_i_Sprawiedliwosc/Pamiec_i_Sprawiedliwosc-r2002-t1-n1/Pamiec_i_Sprawiedliwosc-r2002-t1-n1-s185-187/Pamiec_i_Sprawiedliwosc-r2002-t1-n1-s185-187.pdf) i z wydanego obok niej jako tom II zbioru dokumentów autorstwa Jacka Żurka. Brak źródeł oficjalnych w książkach wynikał z braku dostępu do archiwów, z początków IPN, internetu w powijakach w okresie pracy nad opisywaną historią, oraz zniszczenia znacznej części archiwów regionów "S" i oświatowych komisji zakładowych przez komisarzy wojskowych w stanie wojennym (informacja od prof. A Friszkego).
W książce tej opisałam dzieje oświaty niezależnej w czasach "Solidarności" i podczas stanu wojennego, osadzając je w realiach codzienności i w  ówczesnych wydarzeniach politycznych. Książka ta była drugim moim podejściem do tematu po wydanej w podziemiu krótszej pracy pt. 'Walka Solidarności o społeczny kształt oświaty w Polsce" (dwa wydania - Warszawa, 1986 i Macierz Szkolna, Londyn 1988). Później na ten sam temat obroniłam doktorat. 
Recenzja red. Madeja dokładnie i życzliwie opisuje treść tej książki, która ukazała się w nakładzie 500 egzemplarzy. Na tak niski nakład pracowało wiele osób, bo planowaliśmy 1300 sztuk. Rozesłany został do bibliotek "obowiązkowych" i wojewódzkich pedagogicznych i... tyle.

"Narodziny i działalność Solidarności Oświaty i Wychowania 1980-1989", Teresa Bochwic. Tysol, Warszawa 2000, ss. 373.
"Wybór źródeł do historii Solidarności Oświaty i Wychowania", oprac. Jacek Żurek. Tysol, Warszawa 2000, ss. 584

Krzysztof Madej
W lutym 2001 r. znalazła się na półkach księgarskich praca Teresy Bochwic "Narodziny i działalność Solidarności Oświaty i Wychowania 1980–1989" oraz opracowany przez Jacka Żurka "Wybór źródeł do historii Solidarności Oświaty i Wychowania 1980–1989". Teresa Bochwic, dziennikarka „Tygodnika Solidarność”, „Nowego Świata”, „Życia”, opublikowała między innymi wywiady z Jarosławem Kaczyńskim Odwrotna strona medalu (1991) oraz "Unia Europejska – kobiety (1999)", obecnie pracuje nad książką "Kobiety w PRL". W okresie pierwszej „Solidarności” Teresa Bochwic redagowała niezależne pismo nauczycielskie „Rozmowy” i uczestniczyła w toczonych wówczas rozmowach z władzami. Jacek Żurek był nauczycielem historii w stołecznych szkołach podstawowych i średnich, obecnie pracuje w Biurze Edukacji Publicznej IPN, zajmuje się najnowszą historią Polski, szczególnie czasami stalinowskimi i dziejami Kościoła.
Praca Teresy Bochwic jest kontynuacją jej zainteresowań badawczych (w latach osiemdziesiątych w drugim obiegu wyszło jej autorskie opracowanie
Walka Solidarności o społeczny kształt oświaty w Polsce 1980–1981 pod pseudonimem Wit Mader). Obie pozycje wypełniają bardzo ważną lukę dotyczącą funkcjonowania oświaty państwowej i niezależnej w okresie pierwszej „Solidarności” i w latach 1980–1989. Obecne monograficzne opracowanie dziejów „Solidarności” nauczycielskiej jest również bardzo ważną pozycją dokumentującą okres po wprowadzeniu stanu wojennego (zwłaszcza kiedy brakuje w tej dziedzinie całościowych opracowań).
Istotne dla problematyki stanu wojennego dane zawierają rozdziały opisujące opór w środowisku oświatowym i sposoby represjonowania przez wła-
dze. W pracy czytelnik znajdzie między innymi wykaz internowanych po 13 grudnia 1981 r. nauczycieli, opis działania tak zwanej komisji weryfikacyjnej wraz z listą odsuniętych od pracy nauczycieli oraz materiał obrazujący sankcje władz wobec „niepokornych” uczniów.
W pierwszym rozdziale książki autorka przedstawia sytuację w oświacie przed 1980 r. Jest to rozsądne posunięcie, gdyż nie jest to okres zbyt dobrze znany. Znajomość realiów lat siedemdziesiątych jest z kolei niezbędna, by zrozumieć postulaty i działania środowiska oświatowego w okresie pierwszej „Solidarności”. Dość kontrowersyjnie brzmi teza Bochwic, że reforma oświaty planowana w latach siedemdziesiątych wynikała jedynie z bezkrytycznego naśladownictwa wzorców radzieckich i chęci zintensyfikowania indoktrynacji. Te motywy były z pewnością obecne, ale w reformowaniu oświaty w tym czasie można się jednak dopatrzyć pewnych prób modernizacji. Ogólna tendencja autorki do formułowania subiektywnych ocen jest pewnym dysonansem w tej publikacji.
Następne rozdziały przynoszą opis aktywizacji środowisk oświatowych, uczniowskich i naukowych. W tym czasie powstawały pierwsze niezależne
struktury związkowe (Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty i koła nauczycielskie „Solidarności” we wrześniu 1980 r.) oraz ciała eksperckie, prowadzono dyskusje programowe, zgłaszano różne postulaty, między innymi uczniowie domagali się etatów dla lekarzy, likwidacji przymusowych prac społecznych czy wprowadzenia egzaminów do szkół średnich. Autorka przedstawiła również okoliczności odwołania przez władzę reformy oświaty w listopadzie 1980 r. Omawiając działalność niezależnych środowisk oświatowych, autorka opisuje i analizuje takie kwestie, jak współpraca nauczycieli z robotnikami i strukturami „Solidarności”, negocjacje z władzami dotyczące zmian programowych (szczególnie obszernie zostały omówione kwestie związane z negocjacjami na temat historii najnowszej) i polepszenia sytuacji bytowej polskiej oświaty; nowelizacja Karty Nauczyciela czy działalność i rola nauczycielskiej „Solidarności” w pracy całego Związku.
Ostatnie rozdziały książki dotyczą represji po wprowadzeniu stanu wojennego, działalności konspiracyjnej prowadzonej od 13 grudnia 1981 r., niezależnych inicjatyw oświatowych podejmowanych w latach osiemdziesiątych i restytucji struktur związkowych pod koniec lat osiemdziesiątych oraz problematyki oświatowej podczas obrad Okrągłego Stołu. Ciekawym uzupełnieniem książki Bochwic mogłoby być pokazanie, jak udało się urzeczywistnić w latach osiemdziesiątych pewne pomysły związane z oświatą niezależną, na przykład ruch szkół twórczych – choćby wzmiankowane w książce LO im. Wojciecha Górskiego w Warszawie, gdzie znalazło pracę po 13 grudnia 1981 r. wielu nauczycieli związanych z „Solidarnością” nauczycielską (Barbara Luft, Tomasz Sobiepan, Roman Tusiewicz).
Znaczenie książki nie sprowadza się tylko do opisu struktur i działań „Solidarności” nauczycielskiej w latach 1980–1989. Podjęcie tego tematu wydaje się ważne również z innych powodów. Po pierwsze, środowisko nauczycielskie było i jest środowiskiem znaczącym – zarówno przez swą liczebność, jak i przede wszystkim przez oddziaływanie społeczne. Z tego też powodu książka Bochwic staje się również swoistą monografią niezależnego życia intelektualnego w latach osiemdziesiątych. Po drugie, przez środowisko oświatowe w tych latach przetoczyła się ostra dyskusja światopoglądowa, wzmacniana zarówno podziałem wewnątrz samego środowiska (według badań socjologicznych była to najbardziej podzielona grupa zawodowa w okresie 1980–1981), jak i działaniami władz. Po trzecie, praca ta jest w dużej mierze studium środowiska, które od 1989 r. ma istotny wpływ na przemiany w oświacie i znajomość prowadzonych wówczas dyskusji może być dziś bardzo pomocna przy analizie reformy oświaty.
Praca Bochwic jest opartą na obszernej bazie źródłowej monografią, przynoszącą wiele nowych informacji o życiu intelektualnym Polski w okresie
1980–1981. Autorce udało się pogodzić wymogi warsztatu historycznego z lekkością stylu, czytelnik nie gubi się w bogatym materiale faktograficznym.
Publikacja odgrywa też ważną rolę memoriałową. Omówiono w niej bowiem zarówno działalność osób powszechnie znanych, jak i osób, których praca i zaangażowanie w działalność oświaty niezależnej były nieznane. Opisano inicjatywy wydawnicze podejmowane przez środowiska oświatowe w Gdań-
sku, Poznaniu i na Śląsku. Dużo miejsca poświęcono omówieniu strajku gdańskiego nauczycieli w 1980 r. i lubelskiego jesienią 1981 r. oraz inicjatywom niezależnej oświaty w latach osiemdziesiątych.
Bardzo istotne w tej pracy są opracowane przez Jacka Żurka aneksy, obejmujące kilka tysięcy nazwisk. Zawierają one między innymi: zachowane spisy
członków komisji Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty z września 1980 r. na terenie Warszawy (jedynego niezależnego ogólnopolskiego związku zawodowego, który wbrew zaleceniom Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego przyjął strukturę branżową); spisy pracowników oświaty – członków NSZZ „Solidarność” z poszczególnych dzielnic Warszawy; listę założycieli uczniowskiego ruchu odnowy z października 1980 r.
Cennym dopełnieniem książki Teresy Bochwic jest opracowany przez Jacka Żurka wybór źródeł (236 dokumentów). Szczególną wartość przedstawiają
nigdzie dotychczas nie publikowane, pochodzące z archiwów prywatnych, materiały dotyczące negocjacji „Solidarności” nauczycielskiej z władzami oraz zapisy dyskusji koncepcyjnych i programowych. Wśród nich znajduje się: Informacja o przebiegu i rezultatach negocjacji z przedstawicielami Ministerstwa Oświaty i Wychowania w zakresie nauczania historii w szkołach, Informacja o działalności punktu konsultacyjno-prawnego dla nauczycieli przy kościele pw. św. Aleksandra (za okres luty–grudzień 1982) czy Opracowanie nauczycieli NSZZ „Solidarność” na temat sytuacji ucznia w szkole dla Prymasowskiej Rady Społecznej z 1987 r.
Brakiem omówionych wyżej publikacji jest znikomy udział źródeł proweniencji państwowej i partyjnej. Wynika to z koncepcji, przyjętej przez Teresę
Bochwic i Jacka Żurka, by skupić się przede wszystkim na środowisku oświaty niezależnej oraz z obiektywnych trudności w dotarciu do archiwaliów z lat
osiemdziesiątych. Pozostaje mieć nadzieję, że zwiększony dostęp do archiwów przyczyni się do powstania publikacji, która zanalizuje postawy władz wobec zjawiska, jakim była oświata niezależna.
Krzysztof Madej
"Pamięć i Sprawiedliwość" 2002