Ułani, ułani - malowane dzieci...

Ułani, szwoleżerowie ‒ to integralna część polskiej tradycji militarnej i szerzej: narodowej historii. Wyrażana także w słynnych „żurawiejkach”, o czym pisałem na łamach „GPC” 27 lipca 2015 roku. Ich bogactwo, charakter i patriotyczny, i ludyczny (sarmacki...) więcej powiedzą o żołnierzach Rzeczpospolitej, którzy na koniach bronili Ojczyzny niż niejedna książka.

Ułańskie pułki „kresowe”

W „Marszu Ósmego Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego” (stacjonującego w Krakowie) śpiewano: „Pod miasteczkiem Komarowem batalija wielka, / Ruskich było na tysiące, a ułanów trzysta (…), / Bo ułani dobrze biją, dobrze atakują. / A jak pójdą na bij-zabij ruskie zrejterują. / Tam na wzgórzu na dereszu Krzeczunowicz leci. / Wymachuje, rozkazuje: „Trzymajcie się dzieci”(...). / A krwawego pola bitwy krwawo słońce schodzi/ I Budionny z Kozakami hen za Dniepr uchodzi”. Zachowałem pisownię oryginalną z „ruskimi” z małej litery.
Z kolei Dziewiąty Pułk Ułanów stacjonujący w kresowej Trembowli walczył z bolszewikami we Wrześniu 1939 oraz Kampanii Francuskiej. Ciekawe, że trzech dowódców tego pułku awansowało na generałów: Tadeusz Bór-Komorowski, późniejszy dowódca AK oraz Klemens Rudnicki (poznałem go w 1988 roku w Londynie jako dziarskiego 90-latka i uroczego, obdarzonego wielkim poczuciem humoru człowieka) i Stefan Jacek Dembiński.

Pułk ten śpiewał: „Zmienił Czortków na Trembowlę, teraz płacze jak niemowlę”. Albo też: „W szarży lecą jak szatany, Borkowskiego to ułany” czy też, nieco krytycznie o kwatermistrzostwie; „Dobrzy w polu, źle odziani – Borkowskiego to ułani”. Śpiewano też żurawiejki patriotyczne: „Na Podolu, wśród zbóż łanów – strzeże granic pułk ułanów” lub: „Zakwitały białe róże,/ Na krwi naszej, pod Podgórzem”.

Dziesiąty Pułk Ułanów Litewskich stacjonował w Białymstoku. Zdecydowana większość oficerów i szeregowych pochodziła z Kresów Północno-Wschodnich RP – stąd też śpiewano: „Z Litwy borów, pól i łanów – to Dziesiąty Pułk Ułanów”. Był to pułk biedny, kiepsko wyposażony, nie mający jednolitego umundurowania czy uzbrojenia, a nawet nie mający wystarczającej ilości koni na stanie. Dlatego też śpiewano: „Woli dugi i chomąty, / To Ułanów pułk dziesiąty” czy też: „Jedzie ułan z dziesiątego, / Wyją psy na widok jego”. Dziesiąty pułk brał udział w Kampanii Wrześniowej wraz z Grupą Operacyjną „Narew” i walczył między innymi w bitwie pod Kockiem. Potem, na nowo zorganizowany, uczestniczył w Akcji „Burza” i odbił więźniów z obozu w Knyszynie. Śpiewano o nim: „W Dniepru wodach konie poi pułk dziesiąty – pomni moi”. Ale też autoironicznie: „A rozkazów kto nie słucha, / To dziesiąty pułk Obucha” lub też: „O dziesiątym nic nie wiemy, / Więc go chwalić nie będziemy”. Dwie ostatnio cytowane żurawiejki powstały po tym, jak w 1920 roku dowódca pułku Władysław Obuch-Woszczatyński złamał rozkaz Piłsudskiego i poszedł w pościg za uciekającymi bolszewikami aż do Dniepru. Proporzec 10 PU był trójkolorowy: czerwono-biało-niebiesko-biały (czerwony u góry), co odróżniało go od Dziewiątego Pułku Ułanów Małopolskich mających proporzec: czerwono-biało-czerwono-biały i Ósmego Pułku Ułanów im. księcia Poniatowskiego, który posiadał proporzec jednolity – żółty.

Jedenasty Pułk Ułanów Legionowych im. marszałka Rydza-Śmigłego stacjonował w Ciechanowie. Brał udział w wyprawie wileńskiej, walczył również na Grodzieńszczyźnie i Mińszczyźnie, a także ścierał się z Budionnym na Wołyniu pod Równem. Osłaniał Lwów i uczestniczył w szarzy pod Kałuszynem. Brał udział w Kampanii Wrześniowej i śpiewał: „Pół cywilny, pół wojskowy ‒ Jedenasty Legionowy”. Albo też ironicznie: „Na granicy są beztroscy, / To ułani ciechanowscy. 11.PU miał sztandar z Matką Boską Ostrobramską, a z lewej strony znajdował się na adamaszkowej tarczy, w otoku liści dębowych i wawrzynowych, herb Polski i Litwy zwieńczony koroną, a proporzec pułku był czerwono-biało-czerwony

Polski proporzec na Monte Cassino

Dwunasty Pułk Ułanów Podolskich stacjonował w Krzemieniu i w bawełnę nie owijał: „Po majątki na Podole, pułk dwunasty rusza w pole”. Walczył o Zasław i Mokrą Wolę, ale też zajmował Pomorze i dokonał zaślubin z morzem. Potem bił się m.in. pod Bereźną, Rohoźną i Modrynem. W czasie II wojny światowej został włączony w skład Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Walczył m.in. pod Mokrą, Cyganką, Cyrusową Wolą i Łomiankami. Był też w Palestynie i szturmował Monte Cassino, gdzie właśnie podolscy ułani jako pierwsi zdobyli wzgórze i zatknęli proporzec pułkowy.

Ale część pułku walczyła też w Powstaniu Warszawskim. „Matką” pułku była księżna Izabella Radziwiłłowa, która ufundowała dla wszystkich ułanów orzełki z liczbą „12”, ułanki oraz szable, które potem ochrzczono „radziwiłowkami” (skądinąd związki polskiej arystokracji z ułanami były ścisłe, czego dowodem jest choćby fakt, że Dziesiąty Pułk Ułanów Litewskich miał sztandar ofiarowany przez hrabinę Julię Potocką). Proporzec 12 PU był trójkolorowy: czerwono-biało-niebieski.

Buńczuk tatarski w sztandarze polskiego pułku

Trzynasty Pułk Ułanów Wileńskich stacjonował w Nowej Wilejce i dumnie śpiewał: „A trzynasty, ten różowy – to naprawdę pułk bojowy”. Ów „różowy” w żurawiejce wziął się z barwy proporca: całkowicie różowego z niebieskim lampasem pośrodku. Bił bolszewików w czasie wyprawy kijowskiej. Szczególnie bliski był sercom polskich Tatatrów: wielu ułanów wywodziło się z Tatarskiego Pułku Ułanów im. Mustafy Achmatowicza (jego dowódcą był rotmistrz Aleksander Jeljaszewicz). To właśnie 13 PU pełnił honorową wartę podczas składania na Rossie w Wilnie serca Marszałka Józefa Piłsudskiego. Związek pułku z Tatarami podkreślał zawsze przypięty do jego sztandaru buńczuk tatarski, ufundowany przez naszych rodzimych, patriotycznych Tatarów. W 1939 roku walczył na Lubelszczyźnie, a po demobilizacji część żołnierzy przyłączyła się do Grupy Operacyjnej „Polesie”. Śpiewał ironicznie: „Otok jego jest różowy – dawniej był to pułk bojowy”. Albo też: „A trzynasty, choć różowy. / Jednak w boju jest morowy” i „Kolor jego jest różowy, / Wielka granda, lecz bojowy”. 13 PU miał bodaj rekordową ilość żurawiejek. Na przykład: „Wzrok ich dumny, mina pańska, / To trzynastka jest ułańska”. Czasem zamiast „wzrok ich dumny”, śpiewano „wzrok sokoli”. Ale też ironicznie: „A trzynasty to zasrańce, / Pod Wilejką gubią lance”. I dalej: „Wrogów bije, swoich łupi, / To Trzynasty Pułk niegłupi”. Coś z tym łupieniem musiało być na rzeczy, bo śpiewano też: „Ukraść kury, ukraść zboże, / Pułk trzynasty tylko może” albo: „A kto chłopom gwałci wdowy, / To trzynasty pułk morowy” I w podobnym duchu: „Swoich grabi, Żydów łupi, / Pułk trzynasty nie jest głupi” czy też: „A trzynastka Dąbrowskiego, / Bije Żydów, coś strasznego”. No i nie wiem, czy mi to Redakcja przepuści, ale śpiewano również: „Weneryczny i pijański, / To trzynasty pułk ułański”.

Były też żurawiejki wyjątkowe, bo dotyczące tylko szwadronu tatarskiego: „Pół Tatarów, pół Polanów, to Trzynasty Pułk Ułanów” albo: „Księżyc w czole, w d... gwiazda, / To tatarska nasza jazda” czy inny wariant: „Na d... plaster, na łbie gwiazda, / To tatarska sławna jazda”. Było jeszcze pięć innych, ale podobnych mutacji. O księżycu (czyli półksiężycu) i gwieździe ułani z Trzynastego śpiewali na melodię „Marsza Pierwszej Brygady”: „Nie formowali nas w koszarach, /Nie znaliśmy żołnierski znój,/ Nie spaliśmy na twardych narach, /Lecz poszliśmy od razu w bój”. I był jeszcze refren: „My, wileńska jazda, Półksiężyc i gwiazda./ Walczymy cały czas, choć mało nas, mało nas”. Warto dodać, że śpiewano tak w pierwszych latach Niepodległości (1918-1921).

Kolejny „kresowy” pułk naszych jeźdźców to Czternasty Pułk Ułanów Jazłowieckich stacjonujący we Lwowie. Bili się w wojnie polsko-ukraińskiej. Tej z bolszewikami i wreszcie w 1939. Zapisali złotymi zgłoskami dzieje polskiej kawalerii pod Brodami i Złotą Lipą. A w ciężkim boju pod Jazłowcem uratowali klasztor sióstr Niepokalanek. W wyprawie kijowskiej stoczyli bitwę pod Komarowem. W Kampanii Wrześniowej stanowili część armii „Łódź”, a potem armii „Poznań”. Toczyli wtedy ciężkie boje na skraju Puszczy Kampinoskiej. Pod Sierakowem zasłynęli szarżą pod Wólką Węglową, do której nawiązał po przeszło czterech dekadach Krzysztof Wojciechowski w filmie „Szarża”. Brali też udział w bitwie pod Bzurą. „Jazłowieccy” otrzymali Virtuti Militari za 1920 i byli też wyróżnieni przez kapitułę tegoż orderu umieszczeniem na biało-czerwonej wstędze napisu: „Wyróżniony za niezwykłe męstwo w Kampanii 1939 w Polsce”. No i śpiewali: „Hej dziewczęta w górę kiecki, / Jedzie ułan jazłowiecki” albo: „A czternasty spod Odessy,/ Przywiózł złota pełne kiesy” lub też: „Zawadiacko głowę nosi i do szarży sam się prosi” albo: „Mamałygi pełne niecki, / Zjada ułan jazłowiecki”. Proporzec mieli żółto-biało-żółty.

Warto to wszystko ocalić od zapomnienia, bo to ważna część polskiej tradycji.

*tekst ukazał się w „Gazecie Polskiej Codziennie” (18.08.2015)