Jedlicki i Giedroyc - list o stanie ducha inteligencji w PRL

Witold Jedlicki (1929–1995), socjolog, członek Klubu Krzywego Koła, przyjaciel Jana Olszewskiego i Jana Józefa Lipskiego, późniejszych założycieli KOR, animatorów – jeżeli można tak dziś powiedzieć – opozycji w PRL, przyjaciel prof. Stefana Nowaka, a także prof. Anny Pawełczyńskiej i Anny Rudzińskiej, uczestnik seminariów prof. Stanisława Ossowskiego na UW, wyemigrował z Polski do Izraela latem 1962 roku. Tam podjął współpracę z kołami broniącymi Palestyńczyków i Arabów, unikał kontaktów tzw. Agencją Żydowską, udzielającą kredytów przyjeżdżającym do Izraela imigrantom z całego świata (potem trzeba było je spłacać, o oprocentowaniu w ;listach WJ nie wspomina). Poglądy miał oryginalne, inteligencję otchłanną, zmarł w biedzie w Izraelu.
Najbardziej znany jest z opublikowanego w wydawanej przez Jerzego Giedroycia „Kulturze” paryskiej dużego sensacyjnego artykułu „Chamy i Żydy” o kulisach Października 1956, i z wydanej w Instytucie Literackim, również u Giedroycia, książki o niezwykłym w PRL zjawisku, w odwojowanym na parę lat popaździernikowych Klubie Krzywego Koła (zamknięty przez władze komunistyczne 5 lutego 1962).
Warto przeczytać jego korespondencję z Jerzym Giedroyciem opublikowaną w 2015 roku w Bibliotece „Więzi”. Poniżej fragment nie tylko ciekawy, ale jakże aktualny i dziś w odniesieniu do części potomków opisanych tu kół artystycznych. Witold Jedlicki do Jerzego Giedroycia 11 września 1962
„Stale Pan powraca w swoich listach do kwestii oportunistycznych, plotkarskich i dezinformujących zagranicę literatów. Zgadzam się z Panem, z tym zastrzeżeniem, że jest to kwestia ogólniejsza, obejmująca nie tylko środowisko literackie. Postępy konformizmu wśród inteligencji polskiej są dla mnie czymś zastraszającym. Konformizm ten ma z reguły do swojej dyspozycji wzniosłe uzasadnienia moralne i ideologiczne. Zawsze chodzi o rację stanu, ziemie zachodnie, prawdziwy „socjalizm”, możliwość oddziaływania na blok sowiecki w kierunku jego demokratyzacji itd. Itp. Towarzyszą temu jaskrawe zakłócenia procesu postrzegania: rzeczy najoczywistsze są niepostrzegane zupełnie, a rzeczy absolutnie nienormalne, wymagające zdawałoby się stanowczego sprzeciwu, są postrzegane jako coś najzupełniej naturalnego i oczywistego. Ile razy ja i moi koledzy mieliśmy okazję słyszeć, że nie jest tak źle i że będzie lepiej, że przesadzamy, że jesteśmy naiwni, że i tak nic nie zdziałamy,  że jakoś to będzie… Ilu dobrych rad tego typu nam udzielono!
Niech mi Pan wierzy to jest jeden z najgorszych aspektów sytuacji w Polsce. To w Polsce było mi naprawdę trudno wytrzymać. Opinia publiczna w Polsce (mam tu jednak na myśli tylko inteligencję) śpi na ogół snem spokojnym; postawy aktywistyczne należą raczej do rzadkości. Polska to niestety nie Izrael, gdzie niedawny – diabli wiedzą, autentyczny czy rzekomy – wypadek wypalenia swastyki na piersiach dwunastoletniej żydowskiej dziewczynki w Buenos Aires postawił kraj na nogi.
(…) Z literatami jest jeszcze jeden problem dodatkowy: ich zamożność. Z człowiekiem bogatym jako takim można jeszcze wytrzymać, ale człowiek bogaty, święcie przekonany, że sobie na swoje bogactwo zasłużył i że ona mu się w naturalny sposób należy, jest istotą nieznośną,  w dodatku w kraju „socjalistycznym” bogactwo oznacza większy stopień izolacji społecznej niż gdzie indziej. Te wszystkie powody razem sprawiły, że Związek Literatów Polskich w gruncie rzeczy tak łatwo dał się spacyfikować i zgodził się na Iwaszkiewicza na miejsce Antoniego Słonimskiego. Pamiętam rozmowę z Lipskim, kiedy on opowiadał mi o wyborach w Związku Literatów, a ja jemu o wyborach w [Polskim] Towarzystwie Socjologicznym. Jaka to była różnica! Jasienica też nam się nieraz skarżył na swoją bezsilność na terenie ZLP."
--------------------------------------------
Karta nr 83 z 2015 r., listy Jerzego Giedroycia i Witolda Jedlickiego, wybór  Dominika Czapigo