Skala zniszczeń na Kresach - co robić?

Zniszczenia na Kresach są gigantyczne. Dotyczy to kościołów, dworów, cmentarzy, ale też parków, dróg w układzie historycznym, miejsc użyteczności publicznej takich jak dawne szkoły, budynki "Sokoła", młyny, zabytkowe karczmy, ratusze, place ... Oprócz hekatomby ofiar w XIX i XX wieku zostało zrównanych z ziemią wiele wsi, tysiące zostały przemianowane wymazując wartość historyczną. Setki lat tradycji i historii ludzi, którzy wielo-narodowo i wielo-klasowo żyli wspólnie, uległo destrukcji, zniszczeniu, wymazaniu i wytarciu. Dzisiaj kikuty ścian kościołów i dworów straszną w nocy pustymi oczodołami okien, zarośnięte kolczastymi akacjami cmentarze skrywają wszelkie ślady. Brukowane drogi ze szpalerami drzew prowadzą donikąd ginąc w lasach, gdzie można natrafić na zdziczałe szlachetne stare drzewa i krzewy.

Ratowanie tych miejsc to stworzenie jednego wielkiego - pustego - skansenu, bo często wsi już nie ma a mieszkańcy miasteczek myślą już inaczej. Są to potomkowie Polaków, rzymskich-katolików, a także unitów, którzy uważali się za obywateli Rzeczypospolitej, potomkowie Wołochów którzy przywędrowali do Rzeczypospolitej i otrzymywali polskie prawa, herby, służyli w polskich formacjach wojskowych, Żmudzinów  którzy walczyli w polskich powstaniach, ale także Ruisnów i Litwinów którzy z Rzeczypospolitą czuli jednego ducha, potomkowie tych, którzy  w ogromnej większości zostali albo zabici, albo wywiezieni na Sybir, albo zmuszenia do emigracji, albo ulegli przenicowaniu na inną wiarę i kulturę. Dzisiaj ci potomkowie nawet gdy znają swoje korzenie to się ich często wstydzą. Taki jest bowiem efekt nowej agresywnej polityki kulturalnej nowych państw.

Jednak co dalej z zabytkowymi kościołami, dworami. Czy mają zapaść się i zostać zaorane? Aby do tego nie doszło są konieczne trzy kierunki działań. Wszystkie trzy muszą być prowadzone aby był skutek. Nie chodzi o biadolenie, narzekanie, rozdzieranie szat lecz konkretne pozytywne działania, prowadzące do realnych konkretnych wyników.

1. DZIAŁANIA POLITYCZNE - aby Polska i nowe państwa wspólnie dbały o zabytki i pamięć. Zaognianie, podsycanie nienawiści bardzo tutaj przeszkadza. Jest na rękę Rosji i Niemcom, którzy boją się współpracy gospodarczej naszych państw i nie chcą dopuścić do stworzenia silnej grupy.
2. DZIAŁANIA RATUJĄCE- społeczny ratunek tam gdzie się wali. Aktywność lokalnych środowisk, tworzenie grantów, akcji wsparcia, działania Polonii - skierowane na bieżące potrzeby, tam gdzie sytuacja jest najbardziej dramatyczna
3. DZIAŁANIA EDUKACYJNE- odtwarzanie świadomości potomków, do czego mamy pełne prawo. Nie chodzi o to aby kogokolwiek zmieniać, ale by każdy znał prawdę o swojej tożsamości. Tę prawdę, która była niszczona przez lata zborów, wojen i celowego ludobójstwa.

Rozwijanie tylko jednego z tych działań nie ma sensu. Wszystkie trzy działania muszą istnieć żeby udało się uratować kulturę Kresów. O ile działanie drugie jest prowadzone, o ile działanie pierwsze jakoś sobie radzi z zaognianiem, to najgorzej jest z działaniem trzecim, bo zazwyczaj działania edukacyjne się lekceważy. A przecież świadoma społeczność po pierwsze chce ratować zabytki i tradycje po drugie może się potem nimi opiekować i z nich korzystać. Jeśli tego nie będzie to nie ma sensu podejmować działań.

Jednak edukacja rozumiana jest często bardzo błędnie albo nadużywana do wykazania rzekomych efektów miernych akcji. Działaniami edukacyjnymi NIE są niestety: stawianie pomników, wydawanie cegieł naukowych, robienie sympozjów - czyli to co głównie jest podejmowane i dotowane przez państwo i to czym każdy chce się pochwalić. Pomimo udziału NAUKowców te działania nie prowadzą do realnego NAUCZenia szerokich rzeszy ludności i rozmywają się trwoniąc gigantyczne pieniądze.Przecinanie wstęgi, odsłanianie monumentów, referat z obecnością VIP-w i profesorów - nie przekładają się prawie w ogóle na edukację społeczeństwa. Ludzie posługujący się innym językiem nie przeczytają cegły naukowej. Korzyści z sympozjów czerpać będą głównie autorzy kolejnych cegieł. Pomniki natomiast będą solą w oku przeciwników, będą zaogniać i stanowić przyczynek do wzrostu nienawiści  a także wstydu. Pomniki nie służą nikomu jedynie tym którzy już i tak są zwolennikami danej osoby z pomnika. Pomniki nie zwiększają świadomości u ludzi którzy "przechodzą obok", nie zwiększa się odsetek ludzi zaangażowanych. Pomnik nic nie wnosi do rozwiązania problemu. Budowa pomnika to często milion złotych, podczas gdy za te same pieniądze można trwale zostawić ważne informacje w umysłach 100.000 zwykłych mieszkańców.

Kluczowe dla skutecznej edukacji są działania nie spektakularne, które można sprowadzić do trzech prostych słów:

• zachęta
• duma
• codzienność

Niestety żaden z tych elementów nie jest rozwijany przez programy państwowe, ani przez wielkie fundacje. Programy grantowe za działania na tym polu przyznają niewiele punktów. Co więcej niemal wszyscy pisząc granty wskazują, że ich program właśnie coś tu wnosi - podczas gdy nie jest to prawdą. Dotowane są jedynie ministerialne programy szkolnictwa podczas gdy ich "odbiorców"  trzeba by wpierw w ogóle motywować do korzystania. Programy motywujące jednak już nie są dotowane.

Fundacja Odtworzeniowa Dóbr Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest obecnie jedyną, która podejmuje takie działania w sposób analityczny, świadomy i celowy. Prowadzone działania opierają się na analizie sytuacji i celują w konkretne potrzeby i problemy. Nie są to działania spektakularne więc na ogół media nie chcą ich pokazywać, trudno też zbudować w okół nich wielką akcję społeczną. Działanie te są niezwykle trudne w odbiorze ale proste w metodach. Niewiele osób wspiera prowadzone programy. A jednak udaje się dostarczać do wielu ośrodków na Kresach specjalnie przygotowane materiały edukacyjne, organizować zbiórki takich rzeczy, które wspierają edukację domową i świetlicową wśród Polaków na Kresach i w  Rosji. Udaję się też inicjować powstawanie środowisk lokalnych potomków, osób związanych z daną wsią, miastem - które krok za krokiem już same krzewią rozbudzają świadomość, ratują zabytki, zachowują archiwalia. Często środowiska te nie mają nawet świadomości, że zostały zgromadzone i zbudowane przez świadome działania Fundacji prowadzącej portal "Genealogia Polaków". Fundacji udało się też przeprowadzić lub zainicjować szereg konkursów edukacyjnych, przeprowadzić wiele akcji wymiany młodzieżowej, działalność artystyczną, sfinansować szereg pomocy szkolnych i świetlicowych. Prowadzone są też programy zachowywania i upubliczniania śladów polskich - w tym zachowanie blisko miliona kopii cyfrowych polskich archiwaliów kresowych, ponad 100.000 polskich grobów na Kresach, utworzyć Światowy Szlak Powstania Styczniowego i in.

Fundacja często spotyka się z lekceważeniem i niezrozumieniem swoich działań. Ci którzy stawiają pomniki nazywają działania edukacyjne "miękkimi". Tak samo oceniają to komisje grantowe odrzucając wnioski jako niespełniające wymogów formalnych. Na szczęście społeczność coraz częściej rozumie jak ważne i istotne są te działania i jakie mają skutki dalekosiężne. Dzisiaj wiele instytucji ma warunki, aby rozpocząć takie działania. Wato by skorzystać z wypracowanych przez lata systemów. Obecnie jest w opracowaniu Strategia Odtwarzania Tożsamości. Będzie to materiał z którego będą mogły skorzystać zarówno instytucje państwowe jak i prywatne oraz pojedyncze osoby. Materiał będzie tak przygotowany aby na jego podstawie budować programy wsparcia instytucjonalnego ale też by podpowiadać osobom prywatnym co robić aby np. odbudować w maleńkiej wsi kapliczkę czy zachować stary grób.