Dlaczego emocje mylimy z prawdą

   Kiedy opublikowałem poprzedni wpis o manipulacji i o tym, jak społeczeństwo traci zdolność rozumienia procesów systemowych, jedna z czytelniczek zostawiła pod nim bardzo rozbudowany komentarz. Wskazywała konkretne przykłady: niekompetentnych urzędników, dziwne nominacje, skandale w kulturze i upadek moralności. Pisała z pasją, z autentycznym oburzeniem, w tonie troski o Polskę.

Komentarz był bardzo charakterystyczny, nie tylko dla tej jednej osoby, ale dla setek tysięcy ludzi, którzy w debacie publicznej czują, że „mówią prawdę”, bo posługują się konkretami. A jednak… to właśnie w takim sposobie myślenia najlepiej widać, dlaczego manipulacja działa.

Emocjonalny racjonalizm, czyli jak gniew udaje rozsądek

Czytelniczka była przekonana, że mówi „konkretnie i rzeczowo”. Podawała przykłady, nazwiska, kwoty, fakty medialne. Dla niej to był dowód racjonalności. A jednak cały komentarz był czysto emocjonalny, zbudowany z gniewu, oburzenia, poczucia niesprawiedliwości i moralnego sprzeciwu wobec absurdów życia publicznego.

To zjawisko ma swoją nazwę: emocjonalny racjonalizm. Polega na tym, że człowiek jest przekonany, iż myśli logicznie, podczas gdy w rzeczywistości tylko racjonalizuje emocję, która już w nim jest.

Dla takich osób:

- konkret to coś, co wzbudza emocje, bo można to zobaczyć, nazwać, potępić;

- ogólność to coś podejrzanego, „teoretycznego”, „oderwanego od życia”.

W efekcie emocja staje się synonimem prawdy, a systemowa analiza, przejawem oderwania od rzeczywistości.

To właśnie dlatego wielu ludzi mówi dziś:

„Nie interesują mnie teorie, chcę faktów!”

Ale przez „fakty” rozumieją nie dane, tylko emocjonalne obrazy, historie, które można poczuć, które wzbudzają gniew lub współczucie. To jest dokładnie ten filtr poznawczy, który sprawia, że człowiek nie widzi mechanizmu manipulacji, bo jego emocje stają się dowodem.

Dlaczego problem systemowy jest dla nas niewidzialny

Pokażę to na przykładzie: pisałem o nadprodukcji, pieniądzu dłużnym, braku bilansu kapitalizmu.
Czytelniczka uznała, że „to zbyt ogólne”. W jej odbiorze to były „uniwersyteckie wykłady”, nie mające nic wspólnego z „prawdziwymi problemami zwykłych ludzi”.

I tu właśnie leży sedno: systemowych zjawisk nie da się zobaczyć oczami emocji.
Nie mają twarzy. Nie mają bohatera. Nie mają winnego.

Nie da się o nich napisać:

„Ten człowiek zawinił, ten człowiek zepsuł”.

Dlatego nasz umysł, przyzwyczajony do narracji, je odrzuca. To nie jest głupota. To jest po prostu mechanizm poznawczy. Nasza edukacja nie uczy rozumienia zależności, tylko zapamiętywania faktów. Media karmią nas przykładami, nie strukturami. A mózg… mózg kocha historię, nie model.

Dlatego, gdy piszę o mechanizmach finansowych, strukturalnych nierównościach czy globalnych procesach, większość odbiorców nie słyszy sensu tych słów. Dla nich to język obcy.

Kiedy więc piszę:

„System tworzy nierównowagę i utrwala chaos”,

czytelniczka słyszy: 

„Ten człowiek nie widzi, co się dzieje wokół, bo nie mówi o tych, którzy psują kraj.”

Czyli, ja mówię o architekturze, a ona słyszy o remoncie.

Tunelowanie percepcyjne, gdy świat kurczy się do jednego tematu

W komentarzu widać było jeszcze jedno zjawisko: tunelowanie percepcyjne.
Polega ono na tym, że kiedy człowiek uzna jakiś obszar za źródło problemu (np. polityków, urzędników, artystów, „liberalne elity”), cała jego uwaga koncentruje się właśnie tam. Świat staje się prosty: „tu jest zło, tu jest wina”. Reszta znika. Wtedy każdy nowy przykład z tego obszaru potwierdza wcześniejsze przekonanie.

To klasyczny mechanizm błędnego koła:

- Widzimy przypadek.

- Oburzamy się.

- Wzmacniamy narrację.

- Przestajemy widzieć przyczyny.

I w tym momencie manipulacja ma otwartą drogę.

Bo wystarczy dostarczać coraz to nowe przykłady, które utrzymują emocjonalne napięcie a człowiek sam odcina się od refleksji systemowej. Nie trzeba cenzury, nie trzeba propagandy, wystarczy zalać społeczeństwo potokiem „konkretów”, które budzą gniew. To dlatego można przez lata mówić o setkach skandali, a nic się nie zmienia. Bo zamiast leczyć chorobę, patrzymy wciąż na pęcherze na skórze.

Nie dostrzegamy, że problemem nie jest objaw, tylko trucizna w organizmie.

Co z tego wynika dla nas i dlaczego to takie niebezpieczne

To, co napisała czytelniczka, jest szczere. Wierzy w to, co pisze. I właśnie dlatego jej komentarz jest tak cenny, bo pokazuje wspólny stan świadomości społecznej. To nie jest głos z marginesu.
To głos większości, która naprawdę chce dobra, ale utknęła w emocjonalnym paradygmacie myślenia. Dla takich osób prawda to nie coś, co się sprawdza, tylko coś, co się czuje. A skoro czują gniew, to znaczy, że mają rację.

Problem polega na tym, że ta emocjonalna pewność może być doskonale sterowana.
Kiedy polityk lub medium dostarcza „kolejny przykład”, gniew odżywa, a mechanizm poznawczy się resetuje. Nie ma refleksji, nie ma analizy, nie ma reform. Jest wieczny ruch oburzenia.

A wieczny ruch oburzenia to idealne środowisko dla tych, którzy nie chcą nic zmieniać.

Komentarz czytelniczki, choć pełen gniewu, jest w istocie lustrem współczesnego społeczeństwa.
To lustro pokazuje, jak bardzo zatraciliśmy umiejętność widzenia całości. Jak łatwo pomylić fakt z emocją, racjonalność z gniewem, a diagnozę z oskarżeniem.

Jeśli chcemy naprawdę coś zmienić, nie wystarczy się oburzać. Trzeba zrozumieć mechanizm, który to oburzenie produkuje i wykorzystuje.

Bo dopiero wtedy zaczyna się prawdziwa rozmowa o Polsce, nie o przypadkach, lecz o systemie, który te przypadki tworzy.