Czeska Ruś (1)

W 1919 roku do Czechosłowacji przyłączono Ruś Zakarpacką.
 
      Leżąca wzdłuż południowo-wschodnich Karpat Ruś Zakarpacka, zwana także Rusią Węgierską oraz Zakarpaciem, przed I wojną światową wchodziła jako prowincja w skład cesarstwa austro-węgierskiego.
 
      Po upadku monarchii austro-węgierskiej w końcu 1918 roku na terenie Rusi Zakarpackiej powstały lokalne organizacje, prezentujące różne opcje polityczne. Do najważniejszych należały: Ruska Rada Narodowa kierowana przez Emiliana Newyćkikego, później Antonija Beskyda; Węgiersko-Ruska Rada Narodowa kierowana przez dwóch grekokatolickich księży, Simeona Szabó i Augustyna Wołoszyna; Karpatoruska Rada Narodowa kierowana przez braci Julija i Mychajła Brajszczaków. W maju 1919 r. w Użhorodzie, z połączenia wymienionych rad powstała Centralna Ruska Rada Narodowa, na której czele stanął grekokatolicki duchowny Augustyn Wołoszyn.
 
       W czasie I wojny światowej, licząca ponad 150 tysięcy osób, diaspora Karpatorusinów w Stanach Zjednoczonych, dążąc do wyzwolenia Zakarpacia spod panowania węgierskiego, wysuwa projekt przyłączenia regionu do Rosji jako autonomicznej guberni. Po wybuchu rewolucji bolszewickiej w Rosji opowiedzieli się oni za utworzeniem  Czerwonej Rusi jako części składowej Wielkiej Ukrainy lub powstaniem niepodległego państwa. Taki projekt przedstawił Grzegorz Żatkowicz prezydentowi USA Woodrowowi Wilsonowi na spotkaniu w dniu 21 października 1918 roku. Wilson ocenił go jako nierealny i zasugerował przystąpienie do Środkowoeuropejskiej Unii Demokratycznej, na czele której stał Tomasz Masaryk.
 
       Cztery dni później przedstawiciele Amerykańskiej Rady Narodowej Rusinów Węgierskich pod przewodnictwem Żatkowicza rozpoczęli pertraktacje z delegacją Unii, której przewodził T. Masaryk w sprawie wejścia Rusi Zakarpackiej w federację z Czechami i Słowacją. W ich wyniku w dniu 2 listopada Amerykańska Rada przystąpiła do Unii, a przedstawiciele obu stron podpisali dokument, w którym wyrażali wolę, by Ruś Zakarpacka weszła w skład przyszłej Republiki Czechosłowacji, jako region, któremu nadana zostanie szeroka autonomia.
 
      Pod wpływem tych „amerykańskich” decyzji w połowie maja 1919 roku na kongresie Centralnej Ruskiej Rady Narodowej przyjęto  deklarację przystąpienia Rusi Zakarpackiej do Czechosłowacji. Stosowny dokument złożono prezydentowi Masarykowi.
 
        Dobrowolna zgoda karpatorusinów dla przyłączenia Rusi Zakarpackiej do Czechosłowacji, dawała delegacji czechosłowackiej legitymację do przedłożenia projektu autonomii Rusi przed paryską Komisją do Spraw Czechosłowacji. Projekt ten uzyskał aprobatę Komisji.
 
       Traktat pokojowy z Austrią podpisany 10 września 1919 roku w Saint-Germain-en-Laye  przyznawał Ruś Karpacką Czechosłowacji. Natomiast traktat pokojowy z Węgrami, podpisany w dniu 4 czerwca 1920 roku w Trianon, ustalał granicę węgiersko-czechosłowacką i potwierdzał przynależność Rusi Zakarpackiej do Czechosłowacji.
 
        W jego konsekwencji dawne wielonarodowe państwo węgierskie ulega podziałowi, a sąsiadom Węgier przypadają regiony nawet o znacznej przewadze ludności węgierskiej.
 
            „Wyścig plebiscytowo-samookreśleniowy karpatorusinów – oceniał konsul RP w Użhorodzie M. Chałupczyński - oraz ich ad hoc tworzonych przedstawicielstw narodowych pod sugestią prof. Masaryka i wysokim, a nieświadomym patronatem prezydenta Wilsona skutecznie wspierany drogą faktów dokonanych, (…) doprowadził wówczas do uchwały „dobrowolnego” przyłączenia się Rusi Podkarpackiej do Czechosłowacji powziętej 8 maja 1919 roku przez tak zwaną Centralną Ruską Radę Narodową. Cała operacja trwała zaledwie sześć miesięcy”.
 
            Początek rządów Pragi na Rusi Zakarpackiej to wojskowa dyktatura sprawowana przez francuskiego generała E. Hennocqea, głównodowodzącego siłami zbrojnymi Republiki w latach 1919-1920 na tym terenie. Jednocześnie powstała w maju 1919 roku Centralna Ruska Rada Narodowa, była jedynym wyrazicielem woli ludności. Gen. Hennocqe na pierwszym posiedzeniu Rady wygłosił krótką mowę, w której powitał naród karpatoruski i prosił, żeby jego żołnierzy uważać za szczerych przyjaciół narodu i obrońców jego wolności.
 
        W lipcu 1919 roku czechosłowackie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oddelegowało na Ruś Zakarpacką dr Jana Brejchę, jako tymczasowego administratora rejonu. Miesiąc później powołano Dyrektoriat Rusi Zakarpackiej, którego przewodniczącym  został Grzegorz  Żatkowicz. Oprócz niego w skład Dyrektoriatu weszli: J. Braszczajko, A. Wołoszyn, J. Gadżega, J. Puza i E. Torońskij.
 
        Pomimo, iż ww. członkowie Dyrektoriatu wcześniej należały do Centralnej Ruskiej Rady Narodowej, jego utworzenie spotkało się ze sprzeciwem CRRN, która obawiała się konkurencji. Wobec braku efektów składanych protestów wobec projektów autonomii Rusi Zakarpackiej, w styczniu 1920 r. wszyscy członkowie Dyrektoriatu złożyli dymisję, które zostały przyjęte. W tej sytuacji jedyną władzą został administrator Rusi Zakarpackiej, przysłany z Pragi dr Brejcha.  Stanowiska urzędnicze obsadzano Czechami, Słowakami, nawet emigrantami, pomijając karpatorusinów.
 
       Po uchwaleniu w dniu 29 lutego 1920 roku konstytucji czechosłowackiej, w której przewidziano powołanie gubernatora Rusi Zakarpackiej, w kwietniu 1920 roku rząd w Pradze rozporządzeniem zlikwidował urząd administratora Rusi Zakarpackiej oraz Dyrektoriat. Wprowadzono natomiast urząd gubernatora i wicegubernatora oraz radę gubernialną. Gubernatorem mianowany został Grzegorz Żatkowicz, wicegubernatorem Czech Peter Ehrenfeld.
 
        Pomimo pozorów samorządności faktyczne stosunki na Rusi Zakarpackiej utrwalały centralizm praski, powierzając rzeczywistą władzę wicegubernatorowi, jego formalnemu zwierzchnikowi dając funkcje przede wszystkim reprezentacyjne. Ograniczenie prerogatyw gubernatora na rzecz wicegubernatora, którym  był czeski urzędnik przysłany przez rząd w Pradze było kolejnym, wyraźnym przejawem polityki czechizacji Rusi Zakarpackiej.
 
       W takiej sytuacji, wobec braku możliwości konstruktywnego działania, oraz w proteście przeciw niedotrzymaniu przez rząd w Pradze umów o autonomii Rusi Zakarpackiej, w marcu 1921 roku Żatkowicz złożył dymisję. Stanowisko gubernatora pozostało nieobsadzone do listopada 1923 roku, kiedy to gubernatorem mianowano Antonija Beskyda, wicegubernatorem zaś Czecha A. Rozsypala.
 
      Dzięki przyłączeniu Rusi Zakarpackiej Czechosłowacja uzyskała wspólną granicę z Rumunią, z którą oraz Jugosławią powołała tzw. Małą Ententę. Jednocześnie w ten sposób oddzielono Węgry od Polski, ograniczając możliwości współpracy obu tych państw.
 
     Według spisu ludności z 1921 roku Ruś Zakarpacką zamieszkiwało 372.500 Rusinów, 103.690 Węgrów, 79.715 Żydów, 19.853 Czechów, 10.326 Niemców, 15.000 Rumunów i 500 Polaków.
 
       Piętnaście lat później natomiast na Rusi Zakarpackiej mieszkało prawie 710 tys. ludzi. Wśród nich Rusinów było 447 tysięcy, Węgrów – 109 tys., Żydów – 91 tys., Niemców 13 tys., Rumunów – 12 tys. oraz Cyganów – 1 tys.
 
       Większa część Rusinów zamieszkiwała w północnej i wschodniej części regionu. Zasadniczo dzielili się na dwa odrębne typy: górali (wirchowińców) i wolinian (włachów).
 
      Ruś Zakarpacka (12 700 km2 powierzchni) ekonomicznie była najbiedniejszym i najbardziej zacofanym regionem Czechosłowacji.
 
       Najlepiej usytuowaną ekonomicznie grupą regionu byli Węgrzy. Tworzyli uświadomiony narodowo zwarty blok, co dla rządu czechosłowackiego było sporym problemem. Rząd w Pradze podjął próbę pozyskania młodzieży węgierskiej poprzez rozwijanie w regionie szkolnictwa czeskiego i służbę w armii czechosłowackiej.
 
       Najwięcej uwagi Czesi koncentrowali na rozbijanie jedności Węgrów. Umiejętne podsycanie napięć między węgierskimi działaczami przyczyniło się  do osłabienia organizacji mniejszości węgierskiej.
 
 
CDN.