Oficyna historyków (2)

W latach 1982-1989 wydawnictwo „Krąg” wydało ponad 150 książek, pozostając jednym z największych wydawnictw podziemnych w Polsce.
 
      Od samego początku swojego istnienia „Krąg” próbował się porozumieć ze środowiskami emigracyjnymi. W 1981 roku  udało się nawiązać kontakt z Instytutem Literackim oraz rządem emigracyjnym w Londynie.
 
      Po wprowadzenie stanu wojennego do Polski  zaczęły napływać transporty z pomocą charytatywną, a wraz z nimi pomoc dla podziemia, czyli tzw. „zrzuty”. Jednym z najważniejszych ośrodków wspierających niezależną kulturę w Polsce był Instytut Literacki w Paryżu, który m.in. wspierał finansowo pisarzy, tłumaczy i wydawców podziemnych.  „Krąg” otrzymał z tego źródła dotacje trzy razy: w 1981, 1985 i 1986 roku.
 
      Znacznymi funduszami przeznaczonymi na rozwój kultury w Polsce dysponowały między innymi brukselskie Biuro Koordynacyjne „Solidarności”, paryski „Kontakt” Mirosława Chojeckiego, londyński „Aneks” oraz IDEE. Jednym z najważniejszych ofiarodawców był chicagowski Komitet Pomocy dla Opozycji Demokratycznej w Polsce przy Kongresie Polonii Amerykańskiej i Kongres Polonii Kanadyjskiej w Montrealu.
 
      Wiosną 1982 roku „Krąg” nawiązał współpracę z „Aneksem”, który przekazał wydawnictwu tysiąc dolarów,  które pokryły koszty produkcji 3 tys. egzemplarzy „Najnowszej historii Polski”  Poboga-Malinowskiego.
 
      Rok później zawarto z „Aneksem” umową, na mocy której  Nina Smolar została oficjalnym przedstawicielem „Kręgu” na kraje Europy Zachodniej, a „Krąg” zobowiązał się do regularnego wydawania kwartalnika „Aneks” w kraju. Dzięki niej „Krąg” zdobył fundusze na bieżącą produkcję i uzyskał możliwość nawiązania kontaktów z autorami spoza Polski. Natomiast „Aneks” nie tylko uzyskał gwarancję regularnego ukazywania się swojego kwartalnika w kraju, lecz także ograniczał koszty i ryzyko związane z dostarczeniem swoich pozycji do Polski.
 
     Część książek była wydawana równocześnie w kraju i zagranicą, z podwójnym logiem – „Aneksu” i „Kręgu”.  Jedną z nich były „Dni walczącej Warszawy” Władysława Bartoszewskiego.
 
      Oprócz współpracy wydawniczej i finansowej „Aneks” udzielał także pomocy technicznej. W Szwecji organizował transporty ze sprzętem i materiałami drukarskimi.
 
      W celu koordynacji planów wydawniczych w 1984 roku z  inicjatywy trzech wówczas największych wydawnictw: „Nowej”, „Kręgu” i „CDN” powstało Konsorcjum Niezależnych Wydawnictw. Rok później  pięć warszawskich oficyn wydawniczych: „CDN”, „Krąg”, „Nowa”, „Przedświt”, Wydawnictwo Społeczne „KOS” oraz krakowska „Oficyna Literacka” ogłosiły powstanie Funduszu Wydawnictw Niezależnych. Najważniejsze decyzje finansowe, w tym dzielenie pieniędzy i sprzętu napływających z zagranicy,  członkowie funduszu podejmowali, spotykając się w ramach konsorcjum.
 
      Od samego początku Służba Bezpieczeństwa starała się rozpracować środowisko „Kręgu”. W lutym 1982 roku został zatrzymany za rozpowszechnianie ulotek Łukasz Ossowski. Natychmiast SB otoczyła kontrolą całą jego rodzinę, w tym brata Kazimierza, także zaangażowanego w pracę w wydawnictwie.
 
      Znacznie bardziej brzemienna w skutki była „wpadka” drukarni w Popowie, w czasie której aresztowano Adama Karwowskiego, który zajmował się głównie drukowaniem prasy. Od tego momentu wydawnictwo skoncentrowało się całkowicie na druku książek.
 
      W październiku 1983 roku SB aresztowało Krzysztofa Tołłoczkę w trakcie wyjmowania z samochodu nielegalnych książek „Kręgu”. Samochód zarejestrowany był na Chojnowskiego, który także został przesłuchany. Zeznał, iż  samochód jest jego własnością, a Tołłoczko, na jego prośbę, miał go odstawić go do warsztatu. Rewizja w mieszkaniu Chojnowskiego nie przyniosła rezultatu, stąd w marcu 1984 roku sprawę umorzono.
 
      Jednak na jesieni 1984 roku wezwano na przesłuchanie kilka osób zaangażowanych w „Kręgu”, dając im do zrozumienia, iż SB wie wszystko o wydawnictwie.
 
      W czerwcu 1985 roku SB przeprowadziła jednocześnie akcję w trzech miejscach: w zainstalowanej w Kobyłce koło Warszawy drukarni, warsztacie introligatorskim Antoniego Borłuszki oraz w jednym z mieszkań, w którym był magazyn książek. Jeden z aresztowanych – Frej zaczął „sypać”, obciążając pozostałych aresztowanych, przede wszystkim Krzysztofa Tołłoczkę. Ich proces rozpoczął się w czerwcu 1986 roku, jednak na mocy ogłoszonej w lipcu 1986 roku amnestii w dniu  17 listopada Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy umorzył sprawę przeciwko nim.
 
        Najprawdopodobniej SB, mając dużą wiedzę operacyjną o wydawnictwie, uznała, iż należy je osłabić, ale nie zniszczyć, ponieważ  łatwiej jest kontrolować znane środowisko, niż rozpracowywać nowe struktury.
 
      Po wyeliminowaniu Tołłoczki wydawnictwu nie udało się już odbudować swojej pozycji. „Po tej wpadce Krzysztofa to myśmy robili znacznie mniej – wspomina Ossowski. – I to był spadek tak duży, że nawet groził nam spadkiem do (...) drugiej ligi”. W latach 1986–1989 „Krąg” wydawał średnio zaledwie cztery książki rocznie.
 
      W sumie „Krąg” wydał ponad 150 tytułów, będąc do 1985 roku jednym z trzech – obok „Nowej” i „CDN” najważniejszych wydawnictw podziemnych w Polsce. Wiele z nich przetrwało próbę czasu, a taki był przecież od początku zamysł jego twórców.
 
 
 
Wybrana literatura:
 
 
M. Łaszczyński – „Krąg” i jego krg. Wydawnictwo w świetle relacji
 
G. Nawrocki – Struktury nadziei
 
P. Sowiński – Siła wolnego słowa – Nowa, Krąg, CDN  (1982-1989)