Bezkompromisowy arcybiskup (1)

Po rewolucji bolszewickiej abp Jan Cieplak był najwyższym hierarchą Kościoła katolickiego w Rosji.

            Jan Cieplak urodził się 17 sierpnia 1857 roku w Dąbrowie Górniczej w rodzinie górniczej o patriotycznych tradycjach. Jego ojcem był Jacek, a matką Julia z Bugajskich. Po stracie matki we wczesnym dzieciństwie wychowywał się u swej babki Katarzyny Bugajskiej, a następnie u swego krewnego ks. Jana Bugajskiego, proboszcza w Krasocinie.

            W latach 1869-1873 uczył się w gimnazjum w Kielcach, a potem w Seminarium Duchownym w Kielcach, które ukończył w 1878 roku. Następnie został wysłany do Akademii Duchownej w Petersburgu, którą ukończył w dniu 22 czerwca 1882 roku ze stopniem magistra teologii.

            Święcenia kapłańskie uzyskał w końcu lipca 1881 roku, a w dniu 15 sierpnia 1881 roku w dąbrowskim sanktuarium Matki Bożej Anielskiej odprawił swą pierwszą Mszę św.

           Bezpośrednio po ukończeniu studiów na Akademii Duchownej na wniosek jej rektora ks. Szymona Kozłowskiego został wykładowcą, najpierw teologii moralnej, a potem teologii dogmatycznej,  w Akademii Duchownej w Petersburgu. W 1901 roku opublikował rozprawę „De momento, quo transsubstantiatio in Augustissimo Missae Sacrificio peragitur”, na podstawie której otrzymał stopień doktora teologii. W trakcie wieloletniej  pracy w Akademii dał się poznać jako wybitny teolog, który prowadził porywające dyskusje m.in. ze słynnym rosyjskim filozofem Włodzimierzem Sołowiewem.

       W 1897 roku biskup kielecki Kukliński zamierzał powierzyć mu stanowisko rektora Seminarium Duchownego w Kielcach, jednak władze rosyjskie, znając jego patriotyczne poglądy,  nie zgodziły na jego kandydaturę. W trzy lata później został kanonikiem honorowym, a po kilku latach kanonikiem kapituły kieleckiej.

       W 1908 roku został biskupem sufraganem mohylewskim, a w 1909 roku przeprowadził kilkumiesięczną pierwszą wizytację pasterską na Syberii, docierając aż na Sachalin. W jej trakcie wybierzmował ponad 20 tysięcy wiernych, spośród których największą część stanowili Polacy.

        Po powrocie z wyprawy otrzymał nominację na prezesa Kolegium Duchownego w Petersburgu, a jednocześnie Departament Wyznań Obcych wysuwał jego kandydaturę na wakujące stanowisko metropolity mohylewskiego. Jednak na skutek donosów, iż pozwala na polskie manifestacje narodowe pozbawiono go funkcji w Kolegium Duchownym i poddano go nadzorowi policji.

        W 1911 roku wyruszył na wizytację kanoniczną kościołów w Rośli środkowej, w czasie której wygłosił „przepojone polityką polską” kazanie w Kazaniu, za co pozbawiono go wszystkich urzędów i pensji rządowej. Represje te cofnięto w połowie 1913 roku na skutek zabiegów arcybiskupa Kluczyńskiego.

        Po rezygnacji abp Kluczewskiego w sierpniu 1914 roku został wybrany przez kapitułę administratorem archidiecezji mohylewskiej. W czasie wojny światowej rozwijał z wielkim poświęceniem pracę duszpasterską i charytatywno-społeczną, broniąc jednocześnie praw Kościoła katolickiego.  W lutym 1915 roku przedłożył władzom rosyjskim memoriał w sprawie tzw. katolików niezarejestrowanych, licznych wówczas konwertytów, których rząd nadal uważał za prawosławnych. W tym samym roku wysłał memoriał w sprawie nauczania religii katolickiej w szkołach.

       Po rewolucji lutowej w 1917 roku ks. biskup wziął aktywny udział w rozbudzaniu życia polskiego w stolicy nad Newą, wchodząc w skład Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego, Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny oraz wielu polskich komitetach opiekuńczych. Został również członkiem specjalnej Komisji Wyznaniowej, utworzonej przez Rząd Tymczasowy. Uczestniczył w opracowaniu nowego ustawodawstwa dla Kościoła katolickiego Rosji. „Wszędzie – pisał we wspomnieniach -  chciałem być totus…. No i dzięki naszym wysiłkom zdobyliśmy wolność dla Kościoła, jakiej by nam każdy kraj mógł pozazdrościć.” Uwolnionemu metropolicie Szeptyckiemu ułatwił zwołanie w Piotrogrodzie synodu obrządku wschodniego, który odbył się w końcu maja 1917 roku.

        Jednocześnie Rząd Tymczasowym przedstawił Stolicy Apostolskiej kandydaturę bp. Cieplaka na wakujące biskupstwo wileńskie. Przewrót bolszewicki zniweczył ten projekt. W grudniu 1917 roku papież mianował na arcybiskupstwo mohylewskie bpa. Edwarda  Roppa. Biskup Cieplak pozostał wikariuszem generalnym. W kwietniu 1919 roku papież w uznaniu jego zasług obdarzył go tytularną godnością arcybiskupa achrydeńskiego.

       Rewolucja bolszewicka nie spowodowała natychmiastowego uderzenia w Kościół katolicki, jak to miało miejsce w przypadku Cerkwi prawosławnej, która była jednym z fundamentów poprzedniego reżimu. Przez kilkanaście miesięcy katolicy mogli korzystać z niezwykłej, jak na Rosję, przestrzeni wolności religijnej, stworzonej dekretem rządu tymczasowego Aleksandra Kiereńskiego, który nadał katolikom takie same prawa, jakie mieli prawosławni. Zaczęły się nawet tworzyć wspólnoty katolików obrządku wschodniego, skupione wokół ks. Leonida Fiodorowa, pierwszego egzarchy obrządku bizantyjsko-rosyjskiego.

            W tym czasie Kościół katolicki na terenie Rosji liczył ponad milion wyznawców, skupionych przede wszystkim w archidiecezji mohylewskiej ze stolicą w Piotrogrodzie, obejmującej tereny Rosji europejskiej i wschodniej Białorusi. Na południu istniała diecezja tyrasspolska (obecnie saratowska), w której przeważali katolicy narodowości niemieckiej. Parafie katolickie były prawie we wszystkich większych miastach Rosji. Wyjątkowe miejsce na mapie Kościoła katolickiego w Rosji zajmował Piotrogród, gdzie mieszkało wówczas blisko 100 tys. Polaków. Ich centrum życia religijnego i narodowego stanowiła parafia pw. św. Katarzyny, położona przy Newskim Prospekcie. Kierował nią ks. prałat Konstanty Budkiewicz, prawdziwy lider życia duchowego na tym terenie.

           Okres spokoju zakończył się w połowie 1919 roku, kiedy bolszewicy aresztowali abp. Roppa. W okresie jego uwiezienia abp. Cieplak objął ponownie zwierzchnictwo nad archidiecezją. Czynił wszelkie możliwe wysiłki w celu uwolnienia arcybiskupa oraz innych uwięzionych księży. Równocześnie utworzył tzw. seminarium ukryte, by kształcić nowych kapłanów.

          Arcybiskup Cieplak został po raz pierwszy aresztowany przez bolszewików w Wielki Czwartek 1920 roku i uwieziony w więzieniu na Szpalernej w Piotrogrodzie. Namawiany do podpisania deklaracji posłuszeństwa władzom bolszewickim w sprawach związanych z religią, zdecydowanie odmówił. Po kilku tygodniach został zwolniony na skutek licznych protestów piotrogrodzkich katolików.

          Do otwartej konfrontacji z bolszewikami doszło na początku 1922 roku, kiedy Rada Komisarzy Ludowych wydała dekret o konfiskacie naczyń liturgicznych. Uzasadniono to koniecznością zebrania środków na pomoc dla głodujących na Powołżu. Faktycznie chodziło o pretekst do uderzenia w świątynie, gdyż prawosławni i katolicy deklarowali, że dobrowolnie zbiorą wystarczające sumy na rzecz potrzebujących. W Moskwie w tym czasie działała papieska misja charytatywna, która rozdawała codziennie prawie 160 tys. posiłków.

           Abp Jan Cieplak, za radą ks. Budkiewicza, który był jego wikariuszem generalnym, nakazał duchowieństwu zbojkotowanie tego prawa. Po wydaniu przez władze bolszewickie dekretu o nacjonalizacji nieruchomości kościelnych nie zgodził się także na podpisywanie umów o dzierżawie świątyń przez parafię.  Liczył przy tym, iż  8. punkt traktatu ryskiego, zawartego w marcu 1921 roku przez Polskę z Rosją bolszewicką, który gwarantował wolność religii i wyznania, będzie instrumentem umożliwiającym skuteczne przeciwstawienie się przemocy. Kolejne petycje duchowieństwa Piotrogrodu kierowane do polskiej placówki dyplomatycznej stały się dla bolszewików dowodem na agenturalną rolę katolickiego duchowieństwa w Rosji bolszewickiej.

            Przestrogą był los odważnego prawosławnego metropolity piotrogrodzkiego Benjamina (Kazanskiego). Za opór wobec władzy sowieckiej, jako przywódca kontrrewolucyjnego buntu został w pokazowym procesie skazany na śmierć i rozstrzelany w sierpniu 1922 roku.

          Zawiodły także próby stworzenia międzynarodowej ochrony nad Kościołem w Rosji, czynione przez Piusa XI podczas negocjacji handlowych z Rosją Sowiecką w Genui w kwietniu 1922 roku.
 
CDN.